Những bài cùng tác giả
Chương 6
Mục đích và phương tiện
Nhóm Sát thủ không phát minh ra ám sát ; họ chỉ gắn tên của mình lên đó
mà thôi. Mưu sát cũng cũ xưa như nhân loại ; hành động này đã được tượng
trưng rõ ràng trong chương 4 của Sáng thế ký, khi kẻ giết người đầu tiên
và nạn nhân đầu tiên là 2 anh em, cùng là con của người đàn ông và người
đàn bà đầu tiên. Ám sát vì lý do chính trị xảy ra cùng với sự xuất hiện
thẩm quyền chính trị - khi quyền hành được trao cho 1 cá nhân, và việc
loại bỏ cá nhân này được coi như là 1 phương pháp nhanh chóng và đơn
giản để thực hiện sự thay đổi chính trị. Thường thì những vụ mưu sát như
thế là do động cơ cá nhân, phe nhóm hoặc triều đại - việc thay thế một
cá nhân, một đảng phái hoặc 1 gia tộc bằng một cái khác để chiếm lấy
quyền lực. Những vụ mưu sát như thế thường xảy ra tại các đế quốc và
vương quốc chuyên quyền, cả phương Đông lẫn phương Tây đều có.
Đôi khi mưu sát được diễn đạt – do những người khác cũng như kẻ mưu sát
– là 1 nghĩa vụ, và được biện mình bằng những lý luận tư tưởng. Nạn nhân
là 1 kẻ độc tài hoặc là 1 kẻ thoán đoạt ; giết hắn là 1 đức hạnh, chứ
không phải là 1 tội ác. Sự biện minh về mặt tư tưởng như thế có thể được
diễn giải theo ngôn ngữ tôn giáo hoặc chính trị - mà trong nhiều xã hội,
không có sự khác biệt nhiều giữa 2 từ này. Tại Athens cổ đại, 2 người
bạn, Harmodius và Aristogeiton, bàn mưu giết tên độc tài Hippias. Họ chỉ
giết được người em cùng nắm quyền hành của tên này, và rồi cả 2 đều bị
ghép vào tội chết. Sau khi Hippias sụp đổ, họ trở thành những anh hùng
công khai tại Athens, được ca tụng qua tượng đài và bài hát ; con cháu
của họ được hưởng các đặc quyền và đặc lợi. Sự lý tưởng hoá hành động
giết kẻ độc tài đã trở thành 1 đặc tính chính trị của Hi lạp và Rome, và
được thể hiện qua những vụ mưu sát nổi danh nhắm vào vua Philip II xứ
Macedon, Tiberius Grachus và Julius Caesar. Lý tưởng này xuất hiện trong
đám dân Do thái, với các khuôn mặt như Ehud và Jehu, và gây ấn tượng sâu
sắc nhất là trong câu chuyện nàng Judith xinh đẹp tìm cách vào lều của
tên áp bức Holofernes rồi cắt đầu khi hắn đang ngủ. Sách về Judith được
viết trong thời kỳ bị Hy lạp đô hộ, và đến nay chỉ còn lại ấn bản Hy lạp
; còn người Do thái, sau đó là tín đồ đạo Tin lành, cho là nguỵ tác. Tuy
nhiên, truyện này cũng được đưa vào kinh của Giáo hội Ca-tô La Mã, và đã
gợi hứng cho nhiều hoạ sĩ và điêu khắc Cơ đốc. Mặc dù Judith không có
chỗ trong truyền thống tôn giáo Do thái, nhưng lý tưởng của 1 sát thủ mộ
đạo mà nàng tiêu biểu vẫn còn tồn tại để gợi ý cho nhóm Sicarii - người
mang dao găm- là một nhóm những người cuồng tín xuất hiện vào thời điểm
thành Jerusalem thất thủ, và họ sẳn sàng tiêu diệt kẻ nào chống đối hoặc
ngăn trở họ.
Giết vua - cả về mặt thực tế và lý tưởng - khá quen thuộc đã có ngay từ
lúc bắt đầu lịch sử Hồi giáo về mặt chính trị. Trong 4 vị Caliph
chính trực kế vị Đấng Tiên tri để lãnh đạo cộng đồng Hồi giáo, thì 3 vị
bị mưu sát. Vị Caliph thứ 2, Umar, khi biết mình bị 1 tên nô lệ
Cơ đốc đâm vì thù oán cá nhân ; trước khi chết còn cám ơn Thượng đế đã
không để cho ông bị đồng đạo giết. Nhưng niềm an ủi này lại không dành
cho 2 người kế vị của ông là Uthman và Ali, cả 2 đều bị hạ gục bởi người
Hồi giáo Ả-rập – Uthman là do 1 nhóm đứng lên làm binh biến, Ali là do 1
kẻ cuồng tín tôn giáo. Trong cả 2 vụ mưu sát, kẻ thủ ác đều tự cho mình
là người giết bạo chúa, nhằm giải thoát cộng đồng khỏi ách cai trị của
kẻ bạo ngược - và cả 2 đều tìm được người có cùng chung ý kiến.
Những vấn đề trở nên rõ hơn khi cuộc nội chiến trong phe Hồi giáo xảy ra
sau cái chết của Uthman. Mu’awiya, thủ hiến Syria và là bà con của vị
Caliph bị mưu sát, đòi phải trừng trị những kẻ giết vua. Còn Ali,
người kế vị tước hiệu Caliph, lại không thể hoặc không muốn chấp
hành, và những người ủng hộ Ali lại cho rằng không có tội ác nào cả, để
biện minh cho hành động không can thiệp này. Họ cho rằng Uthman là kẻ áp
bức, tội chết là để trừng trị, chứ không phải là mưu sát. Vài năm sau
đó, nhóm cực đoan Kharjites cũng sử dụng lý luận này để biện minh cho
hành động mưu sát Ali.
Trong một chừng mực nào đó, truyền thống Hồi giáo thừa nhận nguyên tắc
khởi loạn chính đáng. Khi người cầm quyền nắm các quyền lực chuyên chế,
thì nguyên tắc này cũng nêu rõ rằng thần dân sẽ không có nhiệm vụ phục
tùng khi sự cai trị này phạm tội ác, và ‘ không phải phục tùng kẻ đứng
ra chống lại đấng Sáng tạo của mình.. Do không có qui trình nào để xác
định tính chân thực của một mệnh lệnh, hoặc để thực hành cái quyền bất
tuân một mệnh lệnh được coi là tội lỗi, cho nên phương cách hiệu quả
nhất cho 1 thần dân có suy nghĩ là đứng lên chống lại nhà cầm quyền, và
tìm cách khống chế hoặc lật đổ người này bằng vũ lực. Phương sách nhanh
chóng để loại bỏ bạo chúa là ám sát. Nguyên tắc này thường được trưng ra
để biện minh cho hành động của mình nhất là đối với nhóm nổi loạn theo
phe phái tôn giáo.
Trên thực tế, sau cái chết của Ali và Mu’awiya lên cầm quyền, việc mưu
sát các nhà lãnh đạo trở nên hiếm hoi, và những vụ mưu sát xảy ra thường
là có tính chất thanh toán để dành quyền cho dòng họ hơn là do lý tưởng
cách mạng. Ngược lại, phái Shi’a lại cho rằng chính các Imam của
họ, và con cháu khác của Đấng tiên tri, bị giết là do các Caliph
phái Sunni xúi bẩy ; tài liệu của họ nêu lên một danh sách dài
các tử đạo vì Ali, đòi phải được trả nợ máu.
Khi cử các phái viên đi giết các kẻ bạo ngược và tay chân, nhóm
Ismaili có thể viện dẫn một truyền thống Hồi giáo cũ. Đây là 1
truyền thống chưa bao giờ công khai, nhiều năm không được nhắc tới,
nhưng lại có vai trò trong nhóm những chi phái cực đoan hoặc bất đồng ý
kiến.
Lý tưởng cổ xưa về việc giết kẻ bạo ngược, 1 bổn phận tôn giáo nhằm giải
phóng thế giới thoát khỏi kẻ cai trị độc ác, chắc chắn đã góp phần làm
cho việc ám sát trở thành một thủ tục được nhóm Ismaili chọn lâý
và đem ra áp dụng. Nhưng ý nghĩa còn nhiều hơn thế. Việc hạ sát nạn nhân
không phải chỉ là 1 hành động mộ đạo ; mà còn mang tính chất nghi lễ,
gần như mang tính tạ ơn thần thánh. Điểm đáng chú ý là trong tất cả các
vụ mưu sát, tại Ba tư lẫn Syria, các Sát thủ luôn luôn sử dụng dao găm,
không bao giờ dùng thuốc độc, không bao giờ sử dụng tên, đạn, mặc dù có
thể trong nhiều tình huống sẽ trở nên dễ dàng và an toàn hơn. Hầu như
luôn luôn các sát thủ đều bị bắt, và chính xác là họ không muốn trốn ;
thậm chí có ý cho rằng thật là xấu hổ khi làm xong sứ mạng mà còn sống.
Những lời nói của 1 tác giả châu Âu thế kỷ 12 tiết lộ :’ Khi người nào
trong bọn họ được chọn để chết theo cách này... thì đích thân ông ta
(tức là thủ lãnh) sẽ trao tận tay 1 con dao găm đã được ban phép thánh,
có thể nói như vậy...
Đem con người ra làm vật hiến tế và giết người theo nghi thức (ritual
murder) không hề có vị trí trong giáo luật Hồi giáo. Tuy nhiên cả 2 việc
này đều có từ xa xưa và bắt rễ sâu trong các xã hội loài người, và có
thể tái xuất hiện tại những nơi ít ai ngờ tới. Cũng như tục nhảy múa
trong thờ cúng (dance-cult) thời cổ đại đã từng bị quên lãng, vì nó trái
ngược với với truyền thống thờ phượng nghiêm khắc của đạo Hồi, lại tái
hiện trong nghi thức xuất thần của các thầy tu Hồi giáo nhảy múa, cũng
như những tục thờ cúng cái chết thời xa xưa lại tìm được cách diễn đạt
mới trong hoàn cảnh Hồi giáo. Vào đầu thế kỷ thứ 8, các tác giả Hồi giáo
cho biết là có một người tên Abu Mansur al-Ijli vùng Kufa, cho mình là
Imam, và rao giảng rằng các điều khoản trong giáo luật có ý nghĩa
tượng trưng, cho nên không cần phải theo đúng từng câu từng chữ. Thiên
đàng và Địa ngục không hề tách rời nhau, mà chỉ là những lạc thú và bất
hạnh của thế giới trần tục này. Các giáo đồ của ông này thực hiện việc
giết người là làm theo bổn phận tôn giáo. Những giáo thuyết – và thực
hành- tương tự cũng được gán cho người cùng bộ tộc và người đồng thời
của ông ta là Mughira b. Sa’id. Cả 2 nhóm đều bị nhà cầm quyền đàn áp.
Điểm đáng chú ý là theo giáo lý, họ chỉ sử dụng 1 vũ khí duy nhất trong
các nghi thức giết người. Một nhóm thì chỉ dùng thòng lọng để thắt cổ
nạn nhân ; nhóm khác thì đập đầu nạn nhân bằng chày gỗ. Chỉ tới thời
Madhi họ mới được phép sử dụng sắt thép. Cả 2 nhóm đều thuộc cánh cực
đoan của nhóm cực đoan Shi’a. Điều gây ấn tượng sâu sắc là nhóm
Ismaili sau này vừa coi trọng việc chống lại giáo lý chính thống
(antinomianism) và vừa sùng bái vũ khí.
Với vai trò là người gìn giữ các bí mật mầu nhiệm đối với kẻ mới điểm
đạo, là người đưa đường giải thoát qua sự nhận biết vị Imam, là
người mang đến lời hứa hẹn sẽ được cứu độ, được giải phóng khỏi những
khổ ải của thế giới này và cái ách của luật pháp, nhóm Ismaili là
một phần của 1 truyền thống lâu dài, có nguồn gốc từ thuở khởi đầu của
đạo Hồi và xa xưa hơn nữa, và truyền đến chúng ta ngày nay - một truyền
thống thờ phượng dân gian và tình cảm hoàn toàn trái ngược với 1 cơ sở
tôn giáo có kiến thức và lệ luật đã thành nề nếp.
Đã từng có những chi phái và những nhóm như thế trước đám Ismaili
nhưng chính họ là người đầu tiên tạo được một tổ chức hữu hiệu và bền
bĩ. Thời đại nào cũng có. Những hội tương trợ mang tính tôn giáo xa xưa
dành cho người nghèo và thấp cổ bé miệng đều nhỏ bé và tản mác, ít khi
được các sử gia chú ý và ghi lại. Trong một xã hội bất an và xé thành
nhóm nhỏ của chế độ Caliph sau này, con người tìm sự an ủi và bảo
đảm trong những hình thức hội đoàn mới mạnh mẽ hơn ; những hình thức này
càng ngày càng trở nên nhiều hơn, rộng rãi hơn, và đã chuyển biến từ
nhóm dân cứ thấp kém đến tầng lớp giữa và thậm chí các tầng lớp cao hơn
trong cộng đồng - mức cuối cùng là Caliph al-Nasir, người đã long
trọng tham gia vào một trong những nhóm đó, cố gắng gắn kết các tổ chức
này vào bộ máy chính quyền.
Những hội đoàn này có nhiều loại. Một số chủ yếu có tính khu vực, dựa
theo thành phố hoặc khu phố, có các chức năng dân sự, cảnh sát hoặc thậm
chí quân sự nữa. Trong một xã hội khi nghề nghiệp chỉ khu trú cho một
nhóm chủng tộc, địa phương hoặc tôn giáo, thì một số hội đoàn này cũng
có thể giữ vai trò kinh tế. Thường thì họ xuất hiện dưới hình thức hội
đoàn của thanh niên, đủ các thứ bậc và nghi lễ nhằm đánh dấu thời điểm
trở thành thiếu niên hoặc thành người lớn. Đa số là những băng đảng tôn
giáo, là của đồ đệ của những bậc chí thánh đặt để cách thờ phượng cho họ
noi theo. Những đặc trưng thường gặp là chấp nhận các tín niệm và thực
hành của một tôn giáo dân gian nhưng lại bị phái chính thống bài bác ;
hết lòng trung thành đối với các đồng đạo và tận tuỵ với thủ lãnh ; có 1
hệ thống khai đạo và thứ bậc giáo phẩm, qui định chi tiết qua các lễ
nghi và biểu tượng. Phần lớn những nhóm này, dù có phần nào bất mãn
nhưng không có hoạt động chính trị. Còn nhóm Ismaili, với các
chiến thuật chiến đấu và mục đích cách mạng, mới có khả năng sử dụng
hình thức tổ chức này nhiều lần toan tính lật đổ và thay thế cái trật tự
hiện có. Cùng lúc đó, họ từ bỏ dần phần tinh tuý về triết học trong các
giáo thuyết cũ của họ, và chấp nhận những hình thức của 1 thứ tôn giáo
gần gũi với các tín lý phổ biến trong các tổ chức băng đảng. Theo các sử
gia người Ba tư, nhóm Ismaili chấp nhận 1 lối sống gần như dòng
tu kín ; thủ lãnh của họ không hề có phụ nữ kề cận.
Một mặt, trước nhóm Sát thủ chưa hề có tiền lệ - về việc sử dụng khủng
bố có kế hoạch, có hệ thống và mang tính lâu dài như là 1 thứ vũ khí
chính trị. Những tên thắt cổ tại Iraq, tương đương với bọn thugge ở Ấn
độ, có đôi chút liên hệ với họ, chỉ là những tay giết người cỏn con, đơn
lẻ. Những mưu sát chính trị trước đó, dù lắm tăm tiếng, cũng chỉ là tác
phẩm của các cá nhân, hoặc cùng lắm cũng chỉ do những nhóm nhỏ các tay
âm mưu mà mục đích và hiệu quả đều hạn hẹp. Về kỷ năng ám sát và mưu mô,
nhóm Sát thủ có vô số các tiền bối ; thậm chí trong việc hoàn thiện để
đưa ám sát thành 1 nghệ thuật, 1 nghi lễ, và 1 trách vụ, tất cả đều được
dự kiến hoặc xếp đặt trước. Nhưng họ mới chính là những kẻ khủng bố đầu
tiên. Một thi sĩ của nhóm Ismaili viết :’ Này các anh em, khi
thời điểm chiến thắng đã tới, với những ân thưởng lớn trong đời này và
đời sau, một chiến binh đi chân đất đơn độc cũng có thể làm cho 1 ông
vua hoảng sợ, dẫu cho có hàng ngàn binh mã chung quanh.’.
Đúng vậy. Qua bao thế kỷ, nhóm Shi’a đã phung phí quá nhiều nhiệt tình
và máu vì các Imam của họ nhưng đều vô ích. Có biết bao cuộc nổi
lọan, từ một nhóm nhỏ những kẻ cuồng sản tự hành hạ thân xác đến những
cuộc hành quân chuẩn bị kỹ càng. Đa số đều bị thất bại, đều bị phá tan
bởi quân đội của nhà nước và 1 trật tự mà họ không đủ sức lật đổ. Thậm
chí, sự thành công của một số rất ít cũng không giải phóng được cái xúc
động dâng trào của họ. Thay vào đó, thì những kẻ chiến thắng, vốn được
cộng đồng Hồi giáo tin tưởng giao phó quyền lực và vai trò lãnh đạo, lại
trở mặt và giết chóc chính những người đã ủng hộ họ.
Hasan-i Sabbah biết rằng lời rao giảng của mình không thể thắng được
tính chính thống thâm căn cố đế của Hồi giáo Sunni - rằng các
giáo đồ của mình không thể đọ sức và đánh bại được sức mạnh vũ trang của
nhà nước Seljuq. Những người đi trước ông ta đã từng trút nổi căm giận
của họ bằng bạo lực xốc nổi bằng bạo lọan vô vọng, hoặc nhẩn nhục chịu
đựng. Hasan đã tìm ra một đường lối mới, chỉ cần 1 lực lượng nhỏ, có kỹ
luật và tận tụy, có thể tấn công hiệu quả vào kẻ thù lớn mạnh. Một
chuyên gia thời nay cho biết : ’ Hành động khủng bố do 1 tổ chức nhỏ
thực hiện nhưng lại được nuôi dưỡng bằng 1 chương trình lâu dài gồm các
mục tiêu có qui mô lớn mà từ đó người ta viện dẫn để tạo nên sự khiếp
sợ. Đây là phương pháp Hasan chọn lựa – phương pháp do chính ông ta tạo
ra.
Joinville kể lại như sau khi nói về một thủ lãnh Ismaili tại
Syria :’ Sơn trung Lão nhân cống nạp cho các Hiệp sĩ dòng đền Thánh và
dòng Nhà thương vì 2 dòng này chẳng có việc gì phải sợ nhóm Sát thủ bởi
lẽ Lão nhân sẽ chẳng được lợi lộc gì nếu hành thích Vị Thủ lãnh dòng đền
Thánh hoặc dòng Nhà thương ; Lão nhân biết rất rõ rằng nếu giết đi một
người, thì sẽ có một người khác cũng giỏi dang như thế lên thay ngay,
chính vì vậy mà Lão nhân không muốn mất người để chẳng đạt được cái gì
cả . 2 dòng tu hiệp sĩ này là những định chế chặt chẽ, có cơ cấu, thứ
bậc và sự trung thành theo qui cũ, cho nên sẽ không hề hấn gì nếu xảy ra
ám sát ; chính do thiếu những tính chất này nên 1 quốc gia Hồi giáo cô
lập, với cơ cấu quyền lực độc đóan, tập trung dựa trên lòng trung thành
của cá nhân, vốn dễ thay đổi, sẽ là cái đich thường xuyên của các vụ ám
sát.
Hasan có tài năng chính trị đặc biệt khi nhận ra sự yếu kém này của các
vương triều Hồi giáo. Ông ta cũng chứng tỏ có nhiều tài năng về quản lý
và chiến lược khi lợi dụng thiên tài này để thực hiện các cuộc tấn công
tạo khiếp sợ.
Để dựng nên một chiến dịch tạo ra sự khiếp sợ kéo dài cần phải có 2 yêu
cầu - tổ chức và ý thức hệ. Phải có 1 cơ cấu tổ chức có khả năng tấn
công và chịu đựng được phản công ; phải có 1 hệ thống tín niệm - mà tùy
nơi tùy lúc chỉ có thể là 1 tôn giáo - để luôn thúc dục người làm nhiệm
vụ tấn công sẳn lòng liều chết.
Đã tìm ra cả 2 điều kiện đó. Tôn giáo của phái Ismaili được cải
cách, với các hồi ức về lòng nhiệt thành và tử vì đạo, với những lời hứa
hẹn về cõi viên mãn thần thánh và nhân gian, là 1 chính nghĩa tạo ra
phẩm giá và can đảm cho những ai theo nó, và đã gợi mở một sự sùng bái
chưa hề có trong lịch sử lòai người. Đó là lòng trung thành của các Sát
thủ, những người sẵn sàng xả thân liều chết cho Chủ nhân, lần đầu tiên
gây được sự chú ý của châu Âu, khiến cho tên của họ đồng nghĩa với với
sự trung thành và sự quên mình trước khi đồng nghĩa với từ giết người.
Công việc của Sát thủ là cả một sự tính toán lạnh lùng, cũng như nhiệt
thành một cách cuồng tín. Một số nguyên tăc khá rõ ràng. Chiếm lĩnh các
lâu đài - một số vốn là hang ổ của các thủ lãnh lục lâm - đã giúp cho họ
có được các cứ địa an tòan ; còn qui luật bí mật - dựa theo giáo thuyết
taqiyya cũ - giúp cho họ giữ được an ninh và đòan kết. Sự nghiệp của bọn
khủng bố dựa trên hành động tôn giáo và chính trị. Các giáo sĩ truyền
đạo nhóm Ismaili tìm được chỗ dựa trong dân chúng thôn quê và
thành thị ; các phái viên nhóm Ismaili tìm đến các giáo đồ Hồi
giáo có địa vị cao, những người này vì sợ hãi hoặc do tham vọng cho nên
trở thành đồng minh tạm thời của họ.
Những liên minh như thế đặt ra một vấn đề lớn liên quan đến nhóm Sát
thủ. Trong số hàng chục các vụ hành thích được ghi chép tại Iran và
Syria, có một số khá lớn được coi như phe thứ 3 đứng ra xúi bẩy, thường
là bằng tiền bạc hoặc những thứ cám dỗ khác. Đôi khi câu chuyện chỉ dựa
vào lời thú tội của những tên thích khách bằng xương thịt, bị bắt và bị
tra hỏi.
Rõ ràng là những tay Sát thủ, là những tín đồ mộ đạo của của 1 sự nghiệp
tôn giáo, không phải chỉ là những tên cắt họng thuê có trang bị dao găm.
Họ có mục tiêu chính trị riêng ; việc thiết lập chức Imam chân
chính, và cả họ lẫn thủ lãnh của họ đều không phải là công cụ phục vụ
cho tham vọng của kẻ khác. Tuy nhiên, những câu chuyện dai dẵng và phổ
biến về sự toa rập có liên quan đến những cái tên như Berkyaruq và
Sanjar ở phương Đông, Saladin và Richard tim sư tử ở phương Tây, cần có
lời giải thích.
Một số các câu chuyện này được nhiều người biết bởi vì đã xảy ra. Nhiều
lúc nhiều nơi, có những con người đầy tham vọng muốn tìm sự trợ giúp của
những kẻ cực đoan hung hãn ; có thể họ không chung tín niệm, và thậm chí
cũng chẳng ưa gì nhau nhưng họ nghĩ có thể lợi dụng với hy vọng, thường
là nhầm, rằng họ có thể dứt bỏ được những đồng minh đáng sợ này khi đã
thực hiện xong mục đích. Đó là trường hợp của Ridwan ở Aleppo, một vương
thân dòng Seljuq, đã không chút ngại ngùng khi chuyển sự trung thành từ
phái Sunni sang dòng Fatimid, và sau đó lại đón nhóm Sát thủ vào
thành, dùng họ để chống lại đồng bào và các bề trên của mình. Đó là
trường hợp của các vizier đầy mưu mô tại Isfahan và Damascus, những
người cố sử dụng quyền lực và khủng bố của nhóm Sát thủ như bước đệm để
tiến thân. Đôi khi động cơ của họ chỉ nhằm gây khiếp sợ hơn là tham vọng
- như trường hợp vị vizier của Khorasmshah Jalal al-Din, sợ hãi một cách
bệnh họan, theo lời Nasawi tả lại. Các quân nhân và Sultan, cũng như các
vizier, có thể vì quá sợ hãi nên phải đồng lõa, và có nhiều câu chuyện
đầy ấn tượng cho biết về tài năng và tính gan dạ cuả bọn Sát thủ dường
như nhằm mục đích biện giải một số thỏa thuận ngầm giữa 1 bậc quân vương
mộ đạo dòng Sunni và các nhà cách mạng phái Ismaili.
Còn động cơ của những người như Sanjar và Saladin lại có phần phức tạp.
Cả 2 đều có nhượng bộ đối với nhóm Sát thủ ; nhưng cả 2 đều không phải
chỉ vì sợ hãi hoặc tham vọng cá nhân. Cả 2 đều dấn thân vào những việc
to lớn - Sanjar muốn phục hồi chế độ Sultan dòng Seljuq và bảo vệ Hồi
giáo khỏi những kẻ vô đạo đến từ phương Đông, Saladin thì muốn làm sống
lại sự thống nhất trong dòng Sunni và đánh đuổi bọn xâm lược Cơ
đốc đến từ phương tây. Cả 2 đều phải nhận ra một chân lý - sau khi họ
chết, vương quốc của họ sẽ sụp đổ và các kế họach của họ không đem lại
kết quả nào. Họ cảm nhận rõ rằng hợp lý khi nhượng bộ tạm thời đối với
một kẻ thù ít đáng sợ hơn về sau này, nhằm bảo đảm sự an tòan cá nhân,
và có cơ may hòan thành đại nghiệp của họ là chấn hưng và bảo vệ Hồi
giáo.
Còn đối với chính nhóm Sát thủ, sự tính tóan lại đơn giản hơn nhiều. Mục
đích của họ là phá vỡ và tiêu diệt cái trật tự của phái Sunni ;
nếu có thủ lãnh nào của phái Sunni buộc lòng phải giúp đở họ do
bị dụ dỗ hoặc bị khủng bố, thì càng tốt. Thậm chí trong thời gian đầu
đầy nhiệt huyết, các thủ lãnh nhóm Sát thủ cũng không bao giờ bỏ qua sự
giúp đỡ của người khác khi thuận lợi ; và về sau này, khi họ đã trở
thành các chúa đất thực sự, họ mới đem gắn các chính sách của mình một
cách khéo léo và nhẹ nhàng vào các mối liên minh và tranh chấp muôn màu
muôn vẻ của thế giới Hồi giáo.
Tất cả những điều này không có nghĩa là họ sẳn sàng bán mình, hoặc mọi
câu chuyện về sự câu kết đều đúng cả thậm chí qua lời thú tội. Các thủ
lãnh của họ có thể bí mật dàn xếp, nhưng cũng không thể có việc họ thông
báo cặn kẻ các chi tiết cho thích khách. Có nhiều khả năng hơn cả là Sát
thủ bắt tay nhận nhiệm vụ được giao theo một ‘ kịch bản sườn (cover
story), nói theo ngôn ngữ hiện đại, bao hàm các tình tiết có nhiều khả
năng sẽ xảy ra nhất tại nơi thực hiện. Điều này sẽ tạo thêm lợi thế là
gieo được sự bất hòa và ngờ vực trong phe thù nghịch. Ví dụ rõ nhất của
tình huống này là vụ hành thích Caliph al-Mustarshid và Conrad xứ
Montferrat của Thập tự quân. Sự nghi ngờ nhắm vào Sanjar ở Ba-tư và vào
Richard tim sư tử trong Thập tư quân nhằm làm cho sự việc rối tung lên
để tạo nên mối bất hòa. Ngòai ra ta cũng không rõ là liệu mỗi vụ ám sát
được gán cho họ hoặc thậm chí do chính họ thừa nhận trên thực tế có phải
chính họ làm ra hay không. Hành thích, vì lý do riêng tư hoặc công khai,
cũng khá thường gặp, và chính nhóm Sát thủ tự họ cũng phải tạo ra một ‘
tấm màn che cho một số các vụ ám sát không thuộc về ý thức hệ mà chính
họ không hề tham dự.
Các Sát thủ chọn lựa con mồi của họ cẩn thận. Một số các tác giả dòng
Sunni cho rằng họ phát động chiến tranh bừa bãi chống lại tòan thể
cộng đồng Hồi giáo. Hamdulla Mustawfi cho biết :’ Từ lâu người ta đã
biết rõ là đám Batini (tức là nhóm Ismaili) đáng đựoc thưởng công
xứng đáng bởi vì họ không hề từ bỏ một giây phút nào tìm kiến đủ cách để
làm hại Hồi giáo, và tin rằng nhờ đó họ sẽ nhận được nhiều ân thưởng.
Theo họ việc không hạ thủ được người nào, không khuất phục được kẻ thù
là 1 trọng tội. Hamdulla viết điều này vào năm 1330, nhằm trình bày một
quan điểm mới sau này, có lẽ chịu ảnh hưởng của các chuyện hoang đường
và thần thọai thịnh hành thời đó. Những nguồn tư liệu cùng thời tại
Ba-tư và Syria đều cho biết là mối sợ hãi do nhóm Ismaili gây ra
là nhắm đúng người, có chủ đích và trừ một vài vụ việc dân chúng đứng
lên nổi lọan riêng lẽ,mối quan hệ của họ với nhóm Sunni vláng
giềng đều khá bình thường. Điều này có lẽ đúng đối với cả các nhóm thiểu
số Ismaili sống tại thành thị, và các chúa đất Ismaili,
khi giao dịch với các đồng sự Sunni.
Nạn nhân của các Sát thủ nằm trong 2 nhóm ; nhóm đầu tiên gồm các vương
công, quan lại và thượng thư, nhóm thứ 2 gồm các qadia và hàng giáo phẩm
tôn giáo khác. Nằm giữa 2 nhóm này, đôi khi là các viên chức cảnh sát
thành phố. Trừ một ít ngọai lệ, tất cả các nạn nhân đều là người thuộc
nhóm Hồi giáo Sunni. Bình thường, các Sát thủ không tấn công nhóm
thờ 12 Imam hoặc các nhóm Shi’ite khác, cũng không chĩa dao giết
người Cơ đốc hoặc Do thái bản địa. Thậm chí còn có ít vụ tấn công vào
các thập tự quân tại Syria, và đa số là do Sinan làm theo theo cam kết
của Saladin và Hasan với Caliph.
Đối với nhóm Ismaili, kẻ thù của họ là thể chế của dòng Sunni-
về mặt chính trị và quân sự, bộ máy hành chính và tôn giáo. Các vụ mưu
sát của họ được bày ra là để gây sợ hãi, làm cho suy yếu và cuối cùng là
để lật đổ thể chế này. Một số vụ chỉ là hành động cảnh cáo hoặc trả thù,
chẳng hạn như việc hạ sát ngay tại chính nhà nguyện các nhà thần học
phái Sunni vì có lời nói hoặc việc làm chống phá họ. Các nạn nhân
khác được chọn vì các lý do trực tiếp và chọn lọc hơn - chẳng hạn như tư
lệnh các đòan quân tấn công nhóm Ismaili, hoặc người trấn thủ các
cứ điểm mà họ muốn chiếm lấy. Các động cơ chiến thuật và tuyên truyền
kết hợp với nhau trong việc hành thích các nhân vật quan trọng, chẳng
hạn như Đại vizier Nizam al-Mulk, 2 Caliph và những lượt mưu sát
Saladin.
Lại càng khó khăn hơn nhiều khi xác định bản chất của sự ủng hộ dành cho
nhóm Ismaili. Phần lớn có nguồn gốc từ vùng thôn quê. Nhóm
Ismaili đặt căn cứ chính trong lâu đài ; họ thành công nhất khi dựa
vào dân chúng các làng mạc chung quanh tìm sự ủng hộ và để tuyển người.
Ở cả Ba-tư lẫn Syria, các đặc sứ Ismaili cố gắng cắm vào các khu
vực có các truyền thống xa xưa chệch hướng tôn giáo. Những truyền thống
như thế khá dai dẵng, và vẫn còn tồn tại cho đến tận ngày nay tại một số
vùng trong khu vực này. Một số điểm trong các kinh sách lời ‘ Thuyết
giảng mới ‘ đưa ra nhiều tính chất ma thuật pha trộn với tôn giáo của
nông dân, đi ngược với khuynh hướng trí thức phức tạp của thần học theo
dòng Fatimid tại vùng đô thị.
Sự ủng hộ dành cho nhóm Ismaili có thể được huy động và điều
khiển hữu hiệu nhất tại các vùng thôn quê hẻo lánh. Tuy nhiên, sự ủng hộ
không chỉ khu trú tại các khu vực này. Nhóm Ismaili cũng có môn
đồ tại các thị trấn mà khi cần có thể giúp đỡ kín đáo cho các nhân viên
từ lâu đài ra ngòai thi hành sứ mạng. Đôi khi họ khá đủ mạnh để ra tay
giành lấy quyền lực như tại Isfahan và Damascus.
Người ta thường cho rằng những kẻ ủng hộ nhóm Ismaili tại thành
thị xuất thân từ các tầng lớp thấp trong xã hội – như thợ thủ công, và
dưới nhóm này là bọn rác ruởi ưa phá rối rày đây mai đó. Giả định này
dựa vào những mối liên quan bề ngoài cuả các thành viên nhóm Ismaili
có nguồn gốc xuất thân như thế, và cũng vì không có bằng chứng cho biết
nhóm Ismaili có cơ sở cảm tình trong tầng lớp trên, tức là kể cả
những kẻ bất mãn với cái trật tự phái Sunni do nhà Seljuq cai
trị. Cũng có nhiều dấu hiệu cho biết có cảm tình viên Shi’ite trong đám
nhà buôn và thư lại, nhưng dường như những người này chuộng hành động
chống đối thụ động của nhóm thờ 12 Imam hơn là nhóm Ismaili
chủ trương lật đổ cấp tiến.
Hiển nhiên là nhiều giáo sĩ và thủ lãnh của nhóm Ismaili là người
có học vấn, nguồn gốc thị dân. Hasan-i Sabbah quê ở Rayy, vốn được đào
tạo để làm thư lại ; Ibn Attash là thầy thuốc, lúc đầu là đặc sứ của lâu
đài Alamut tại Syria, Sinan là thầy giáo, và theo như chính lời ông ta
nói, vốn là con trai của 1 thân sĩ tại Basra. Tuy nhiên ‘ Lời giảng mới
‘ dường như chưa bao giờ tạo được sức quyến rũ về trí thức lôi cuốn được
các nhà thơ, triết gia và nhà thần học trong quá khứ. Từ thế kỷ thứ 9
đến thế kỷ 11, dưới nhiều hình thức khác nhau, phái Ismaili đã
trở thành 1 lực lượng trí thức chính của Hồi giáo, là một đối thủ quan
trọng trong việc dành lấy khối óc và con tim của các tín đồ, và thậm chí
đã tranh thủ được tình cảm, tuy không được công nhận, của bậc trí giả
như triết gia, nhà khoa học Avicenna (980-1037). Đến thế kỷ 12 và 13,
thì điều này không còn đúng nữa. Sau khi Nasir al-Khusraw chết vào năm
1087, không còn có khuôn mặt trí thức quan trọng nào trong thần học của
phái Ismaili và thậm chí các môn đồ của ông này cũng chỉ gồm có
các nông dân và dân sơn cước tại những vùng xa xăm. Dưới thời Hasan-i
Sabbah và những người kế tục, nhóm Ismaili đã khuấy lên những vấn
đề chính trị, kinh tế và xã hội nghiêm trọng đối với Hồi giáo dòng
Sunni, nhưng họ không còn là 1 thách thức về mặt trí thức nữa. Tôn
giáo của họ càng ngày càng nhuốm màu pháp thuật và đầy cảm tính, những
hy vọng về sự cứu chuộc và tận thế, kết hợp với sự thờ phụng của nhóm
người cùng khổ, nhóm thiệt thòi và rày đây mai đó. Thần học của phái
Ismaili đã không còn, và sẽ không còn, khả năng thay thế cho một nền
thần học chính thống mới hiện đang chiếm ưu thế trong đời sống trí thức
tại các đô thị Hồi giáo - mặc dù các ý niệm tinh thần và thái độ của
nhóm Ismaili vẫn còn tiếp tục gây ảnh hưởng đến chủ nghĩa thần bí
và thi ca tại Ba-tư và Syria dưới hình thức gián tiếp và cải biên, và ta
có thể nhận ra các yếu tố của giáo thuyết Ismaili trong những cao
trào truyền bá sự cứu rỗi có tính cách mạng qua cuộc nổi dậy của các
thầy tu Hồi giáo vào thế kỷ 15.
Còn 1 câu hỏi nữa mà các sử gia cận đại buộc lòng phải hỏi - điều này có
ý nghĩa gì ?. Theo các thuật ngữ tôn giáo, thì có thể coi ‘ Lời giảng
mới ‘ của phái Ismaili thuộc về các khuynh hướng tận thế và chống
đối, rất thường thấy trong đạo Hồi và trong các truyền thống tôn giáo
khác, ta cũng gặp những hình thức tương tự mà có lẽ trước đây cũng đã
từng có. Nhưng khi con người hiện đại không còn coi tôn giáo là mối quan
tâm hàng đầu nữa, thì anh ta cũng không còn tin rằng những người khác,
vào các thời điểm khác, lại có thể thực sự làm như thế, và vì vậy anh ta
bắt đầu rà sóat những phong trào tôn giáo lớn trong quá khứ để tìm kiếm
những động cơ và lợi ích có thể chấp nhận được đối với suy nghĩ hiện
thời.
Lý thuyết lớn đầu tiên về ý nghĩa ‘ thực sự’ của mặt dị giáo trong Hồi
giáo được Bá tước Gobineau, cha đẻ của chủ nghĩa phân biệt chủng tộc
hiện đại, khởi xướng. Theo ông này, thì phái Shi’a tiêu biểu cho 1 phản
ứng của người Ba-tư gốc Ấn -Âu chống lại sự thống trị của người Ả-rập-
chống lại sự hẹp hòi chỉ quan tâm đến dòng giống Semite của Hồi giáo gốc
Ả-rập. Đối với châu Âu thế kỷ 19, bị ám ảnh bởi những vấn đề về xung đột
quốc gia và tự do quốc gia, thì cách giải thích như thế dường như có lý
và rất hiển nhiên. Phái Shi a đại diện cho Ba-tư, chiến đấu chống lại
sự thống trị của người Ả-rập và người Thổ sau này. Nhóm Sát thủ đại diện
cho một hình thức cực đoan quốc gia, quân phiệt, giống như các hội kín
khủng bố của nước Ý và Macedonia vào thế kỷ 19.
Nhờ tiến bộ về học thuật, và mặt khác là những thay đổi tình thế tại
châu Âu, cho nên vào thế kỷ 20 lý thuyết về sự xung đột chủng tộc và
quốc gia này có thay đổi chút ít. Nghiên cứu sâu hơn cho thấy phái Shi’a
nói chung và phái Ismaili nói riêng, không phải chỉ có ở Ba-tư.
Chi phái này khởi đầu tại Iraq ; chế độ Caliph dòng Fatimid đã
đạt được nhiều thành công quan trọng tại bán đảo Ả-rập, tại Bắc Phi và
tại Ai-cập- và ngay cả phái Ismaili cải lương của Hasan-i Sabbah,
mặc dù khởi nghiệp tại Ba-tư, do người Ba-tư, nhưng chiêu dụ được nhiều
giáo đồ tại Syria nói tiếng Ả-rập và thậm chí còn len lõi vào được các
bộ tộc gốc Thổ có nguồn gốc từ Trung Á di cư vào miền Trung đông. Và
trong bất cứ trường hợp nào, yếu tố quốc gia không còn được coi như là
điều kiện đủ đối với các cuộc vận động lịch sử lớn.
Trong một lọat các nghiên cứu lần đầu tiên xuất hiện vào năm 1911, học
giả người Nga, V.V. Barthold, đưa ra một lý giải mới. Theo ý ông này,
thì ý nghĩa thực sự của phong trào Sát thủ là 1 cuộc chiến của các lâu
đài chống lại thành thị - là một sự cố gắng cuối cùng, nhưng chung cuộc
không đưa tới thành công của giới quí tộc Iran thôn dã nhằm kháng cự lại
cái trật tự xã hội thành thị mới của đạo Hồi. Xứ Ba-tư thời tiền- Hồi
giáo là 1 xã hội thượng võ, còn thành thị lại là 1 sự đổi mới của Hồi
giáo. Giống như các chúa đất – và chúa đất lục lâm - của châu Âu thời
Trung cổ, các hiệp sĩ có đất đai của xứ Ba- tư, với sự ủng hộ của dân
làng, từ trong các lâu đài đứng lên phát động chiến tranh chống lại cái
trật tự mới và xa lạ này xâm lấn vào lãnh địa của mình. Nhóm Sát thủ là
1 vũ khí của cuộc chiến này.
Các học giả Nga sau này chỉnh sửa và hòan thiện ý đồ của Barthold nhằm
đưa ra một cách giải thích giáo phái Ismaili về mặt kinh tế. Nhóm
Ismaili không chống lại thành thị, bởi vì những người ủng hộ họ
cũng sống ở đó, nhưng là chống một số phần tử chủ chốt tại đô thị - các
nhà cầm quyền, các thân sĩ dân sự, và sĩ quan, các quí tộc phong kiến
mới và các thầy tu Hồi giáo đặc quyền đặc lợi. Ngòai ra không thể coi
như nhóm Ismaili chỉ là đám quí tộc cũ. Họ không hề thừa hưởng
lâu đài, mà họ chiếm đọat, và họ không được nhiều sự ủng hộ từ nhóm vẫn
còn có ruộng đất như những người bị các ông chủ mới lấy mất tài sản - đó
là các người thu thuế, các viên chức và sĩ quan nhận được bổng lộc duới
hình thức ruộng đất và huê lợi do ông chủ mới ban cho nhưng lại làm
thiệt hại quyền lợi của giới nông dân và giới quí tộc cũ. Có 1 quan điểm
coi phái Ismaili chỉ là 1 ý thức hệ phản động, do các tay trùm
phong kiến đưa ra nhằm bảo vệ các đặc quyền của họ để chống lại chủ
trương bình quân của Hồi giáo Sunni ; một quan điểm khác đó là 1
sự đáp ứng, nhiều hay ít tùy theo tình huống, đối với nhu cầu của từng
nhóm khác nhau phải chịu đựng đau khổ từ khi có sự áp đặt của hệ thống
cai trị mới dòng Seljuq, và đã chiêu tập được giai cấp cai trị cũ nay bị
hất cẳng và đám dân bất mãn ở đô thị ; tuy nhiên còn quan điểm khác coi
đó chỉ là 1 phong trào ‘ bình dân’ dựa trên thợ thủ công, thị dân nghèo,
và nông dân tại các vùng núi. Theo quan điểm này, thì tuyên cáo Sống lại
của Hasan quả là 1 chiến thắng của các lực lượng ‘ bình dân' ; lời đe
dọa của ông ta chống lại những ai còn tuân theo Luật Thánh là nhắm vào
các phần tử phong kiến trong các lãnh địa Ismaili, những người
vẫn bí mật trung thành với Hồi giáo chính thống và thù nghịch với sự
công bằng xã hội.
Giống như những cố gắng trước kia tìm cách lý giải trên cơ sở sắc tộc,
những lý thuyết nhấn mạnh vai trò kinh tế đã làm cho kiến thức của chúng
ta về nhóm Ismaili phong phú hơn, khi lái nghiên cứu sang những
định hướng mới có lợi ; cũng như các nền thần học cũ, các lý thuyết này
đều mang tính giáo điều quá mức, tức là nhấn mạnh một số mặt nhưng lại
bỏ quên một số mặt khác - nhất là khía cạnh xã hội học về tôn giáo,về
quyền lãnh đạo, và về các hội đoàn. Rõ ràng là khi ta hiểu rõ hơn về Hồi
giáo và các chi phái, chúng ta cần hòan thiện một số mặt trong phương
pháp điều tra, trước khi chúng ta có thể quyết định vai trò của yếu tố
kinh tế có ý nghĩa như thế nào đối với phái Ismaili, và mức độ
chính xác đến đâu. Trong khi đó, sự trải nghiệm các biến cố lẫn sự tiến
bộ của học thuật trong thời đại chúng ta có thể cho thấy rằng khó mà
tách rời được các yếu tố quốc gia ra khỏi yếu tố kinh tế, hoặc các yếu
tố quyết định về mặt xã hội và tâm lý,và rằng sự phân biệt gĩưa cấp tiến
cánh hữu và cấp tiến cánh tả đã từng được coi là rất quan trọng đối với
lớp học giả tiền bối gần chúng ta nhất, đôi khi chỉ là chuyện hão huyền.
Không có cách lý giải duy nhất, đơn giản nào lại đủ sức làm rõ cái hiện
tượng Ismaili đầy phức tạp, trong một xã hội đầy phức tạp của đạo
Hồi thời trung cổ. Tôn giáo Ismaili đã phát triển trong một thời
gian dài, trên 1 vùng rộng lớn, và mang nhiều ý nghĩa khác nhau vào các
thời gian và không gian khác nhau ; quốc gia Ismaili là những
lãnh địa, với những khác biệt và xung đột nội tại ; cái trật tự kinh tế,
xã hội của đế quốc Hồi giáo, cũng như những xã hội khác thời trung cổ,
là một mô thức phức tạp và luôn thay đổi gồm có nhiều tầng lớp ưu tú,
đẳng cấp và giai cấp thuộc các nhóm tôn giao và sắc tộc khác nhau - và
cả tôn giáo lẫn xã hội mà từ đó xuất hiện cái trật tự trên đều chưa được
khảo sát đúng mức.
Cũng giống như những phong trào và tín ngưỡng lịch sử lớn khác, phái
Ismaili dưạ trên nhiều nguồn và phục vụ cho nhiều nhu cầu. Đối với
một số người, nó là 1 phương tiện để tấn công sự thống trị bị căm ghét,
có thể là để phục hồi một trật tự cũ hoặc tạo ra một trật tự mới ; đối
với nhóm khác, đó là cách duy nhất để đạt đến gần Thượng đế trên cõi
trần này. Đối với những kẻ cầm quyền, đó là 1 công cụ để bảo đảm và duy
trị sự độc lập địa phương chống lại sự can thiệp từ bên ngòai, hoặc là 1
phương cách để tiến tới việc thống trị thế giới ; một nỗi cuồng say và
sự viên mãn, đem lại phẩm giá và ý nghĩa cho những cuộc đời buồn tẻ và
đầy khổ nhục, hoặc là một phúc âm về sự giải thóat và hủy diệt ; là sự
trở lại chân lý của tổ tiên – và 1 hứa hẹn về sự sáng đạo trong tương
lai.
Liên quan đến vị trí của các sát thủ trong lịch sử của Hồi giáo, có thể
nói được 4 điều chắc chắn. Điều thứ nhất về phong trào của họ, dù với
bất cứ động cơ nào, họ đều bị coi là 1 sự đe dọa cho cái trật tự hiện
có, về mặt chính trị, tôn giáo và xã hội ; điều thứ 2 là họ không phải
là 1 hiện tượng riêng lẽ, mà chỉ là 1 trong 1 chuỗi dài các phong trào
rao giảng sự cứu chuộc, lúc đầu mang tính bình dân và ít người biết đến,
bị thôi thúc vì những nỗi bất an thâm căn cố đế, và đôi khi lại bùng lên
thành những vụ bạo lọan mang màu sắc cách mạng ; điều thứ 3 là Hasan-i
Sabbah và các môn đồ thành công trong việc uốn nắn và định hướng lại
những khát vọng mơ hồ, những tín niệm ngông cuồng và sự căm giận không
mục đích đó của đám người bất mãn thành một hệ tư tưởng và một tổ chức
mà trong đó về mặt gắn kết, kỷ luật và bạo lực có chủ ý chưa từng có
trước đó và về sau cũng không bao giờ có cái gì tương tự. Điều thứ 4 và
có lẽ là điểm quan trọng nhất cần phải nói, đó là sự thất bại hòan tòan.
Họ không lật đổ được cái trật tự hiện có ; họ cũng không giữ được bất cứ
1 đô thị nào dù lớn dù bé. Ngay cả các dinh cơ lâu đài của họ chẳng qua
chỉ là 1 lãnh địa con con, có lúc bị chiếm đóng, và các môn đồ của họ
chẳng qua chỉ là những cộng đồng nhỏ bé và an bình gồm nông dân và người
buôn bán - chỉ là 1 thiểu số của 1 phái tôn giáo trong nhiều thiểu số
khác.
Nhưng dòng chảy ngầm mang theo hy vọng cứu rỗi vào ngày tận thế và bạo
lực cách mạng đã buộc họ phải trôi theo, và những kẻ tiếm danh nắm được
lý tưởng và phương pháp của họ. Đối với những kẻ này, những thay đổi lớn
trong thời đại của chúng ta đã sản sinh ra nhiều nguyên do gây căm giận,
nhiều giấc mơ về sự viên mãn mới cũng như nhiều công cụ để tấn công.
|