Điều người dân mong đợi là các vấn đề cơ bản dù chưa kịp động đến nhưng phải thấy hướng ra, phải thấy triển vọng sáng sủa để tin tưởng. Mong sao năm 2008, Bộ GD-ĐT sẽ chú ý điều đó. Sau đây chỉ xin nêu một số vấn đề cấp bách nhất.

Đầu tiên là chuyện học phí. Cần hết sức cẩn trọng vì đây là việc thể hiện quốc sách giáo dục mà chúng ta thường nêu cao. Xin nhắc lại rằng người dân hiện đã đóng góp 40% chi phí giáo dục (chứ không phải 25% như thống kê của Bộ GD-ĐT) và hiện còn tới hàng triệu người thu nhập mỗi tháng dưới 200.000 đồng. Nguyên tắc công bằng xã hội đòi hỏi trường công lập không thể dùng tiền đóng thuế của dân để ưu tiên phục vụ nhóm người có thu nhập cao.

Rộng hơn là vấn đề xã hội hóa giáo dục và trường tư thục. Trong khi khả năng ngân sách Nhà nước còn hạn hẹp, để đáp ứng nhu cầu của xã hội rất cần khuyến khích và giúp đỡ mở nhiều trường tư thục, nhưng chủ yếu là trường tư thục vô vị lợi như ở các nước phát triển (lợi nhuận không chia cho người góp vốn, mà chỉ để phát triển trường, còn vốn góp của tư nhân là vốn cho hẳn hoặc cho vay với một lãi suất nhất định).

Còn trường tư thục vị lợi thì phải được đối xử như các doanh nghiệp tư nhân khác. Đồng thời phải có biện pháp kiểm tra, quản lý chất lượng, để bảo vệ lợi ích người học.

Đối với đại học công lập cần tích cực cải cách quản lý theo hướng mở rộng tự chủ về mọi mặt, kể cả về tài chính, nhưng trong nhiều năm trước mắt chưa nên cổ phần hóa.

Việc kết hợp 2 kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh ĐH làm một tuy bớt được một kỳ thi nhưng không hợp lý. Nên theo gương nhiều nước, bỏ thi tốt nghiệp THPT mà thay vào đó thực hiện nghiêm túc thi học kỳ trong từng năm ở THPT và kiểm tra thường xuyên để tránh nạn ngồi nhầm lớp. Hết lớp 12, HS nào đạt yêu cầu thì được công nhận tốt nghiệp, không phải thi.

Còn để tuyển sinh ĐH, chỉ nên có một kỳ thi sơ tuyển nhẹ nhàng kiểu SAT ở Mỹ, sau đó từng đại học tổ chức xét tuyển theo yêu cầu của mình, dựa trên kết quả kỳ thi này và học bạ THPT. Làm như vậy vừa đỡ tốn kém vừa có hiệu quả hơn.

Một vấn đề lớn khác là chương trình THPT phân ban có nhiều bất hợp lý. Nên bỏ cách chia ban cứng nhắc, tiến tới tổ chức chương trình THPT giống như ở nhiều nước tiên tiến, vừa chú ý sở thích, xu hướng của học sinh, vừa mềm dẻo cho phép họ điều chỉnh sự lựa chọn. Phân ban THPT theo kiểu cứng nhắc là cách làm lạc hậu, vừa nặng nề đối với số đông, vừa không tạo điều kiện cho nhóm có năng khiếu rút ngắn thời gian học tập.

Về ĐH, thiếu sót lớn nhất của chúng ta từ hàng chục năm nay là chưa nhận thức rõ vai trò người thầy trong việc nâng cao chất lượng ĐH và sự cần thiết phải tuân thủ các chuẩn mực quốc tế khi xây dựng đội ngũ giáo viên.

Điều trớ trêu là trong khi đó người ta vẫn cố tình gạt ra không ít người trẻ có tài. Như trong đợt xét GS, PGS mới rồi, riêng về toán học có một giảng viên ĐH trẻ, năm nay 36 tuổi, bảo vệ tiến sĩ ở Pháp năm 2000. Đến nay, thầy giáo này đã có 10 năm giảng dạy ĐH trong nước và trong 8 năm qua đã có 15 công trình khoa học công bố trên các tạp chí quốc tế có uy tín, được chuyên gia nước ngoài đánh giá cao. Nếu theo chuẩn mực quốc tế thì hoàn toàn xứng đáng là PGS giỏi, nhưng ở ta đã bị rớt khi đưa lên Hội đồng chức danh GS Nhà nước, vì không đạt tiêu chuẩn PGS Hội đồng đã đề ra.

Thật đáng hổ thẹn cho nền đại học của ta! Không đánh giá nổi thế nào là một PGS thì làm sao chỉ trong mấy năm tới sẽ xây dựng được một ĐH đẳng cấp quốc tế?

Đương nhiên ĐH của ta tụt hậu, xuống cấp là do nhiều nguyên nhân, song một nguyên nhân cơ bản chính là sai lầm trong chính sách đối với người thầy, và trong chính sách này thì trước hết là sai lầm trong việc tuyển chọn GS, PGS ngày càng kéo tụt chất lượng và hướng đại học của ta đi chệch khá xa con đường chung của thế giới. Trong lúc yêu cầu nhân lực rất gắt gao, mà hệ thống đào tạo nhân lực bất cập ngay từ khâu tuyển chọn giáo viên, thì hậu quả tai hại thật khó lường.

Cuối cùng, vấn đề sử dụng tài chính trong giáo dục là chuyện rất khó nói, nhưng cần nói, vì nó là gốc của mọi sự trì trệ, mọi sự lãng phí, mọi sự bảo thủ trong ngành. Chừng nào còn duy trì tình trạng chỉ một phần nhỏ thu nhập của các quan chức giáo dục là do lương cơ bản, còn phần chính do phong bì, phụ cấp đủ loại, thiếu minh bạch, thì sẽ không thể có một nền giáo dục lành mạnh.

20 năm qua ngành giáo dục VN đã trì trệ vì một sức ì bảo thủ kỳ lạ: Mất 8 năm trời mới bỏ được việc thi theo bộ đề; sau 10 năm mới bỏ được hai kỳ thi (tiểu học và THCS), cũng một thời gian như thế mới chịu sửa đổi quy chế đào tạo TS, mới bắt đầu xét lại việc phân ban ở THPT, cải tổ công tác chức danh GS, PGS, và tuy cải tổ mới nửa vời nhưng cũng lùi thời hạn thực hiện để chờ các vị đương trách nghỉ hưu.

Trong một thế giới đổi thay cực nhanh, đã đến lúc không thể chấp nhận để sức ì bảo thủ đó tiếp tục kìm hãm ngành giáo dục, từ đó kìm hãm sự phát triển của đất nước.

• Vietnamnet  Lan Hương (ghi)

(VietNamNet) - "Chất lượng đào tạo tiến sĩ (TS) thấp. Nhiều đề tài nghiên cứu trùng lặp không gắn với thực tế. Thậm chí, nhiều đề tài viết dài dằng dặc nhưng không thấy có thông tin mới..." Thứ trưởng Bộ GD-ĐT Bành Tiến Long bức xúc tại hội thảo tìm lời giải cho "bài toán" nâng chất lượng đào tạo TS kinh tế tổ chức sáng 14/12, tại Hà Nội.

GS.TS Đỗ Kim Chung, Trưởng khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn (Trường ĐH Nông nghiệp 1 Hà Nội) nêu thực tế, nhận thức của xã hội về đào tạo TS kinh tế có nhiều lệch lạc.

Cụ thể, học vị TS được coi là tiêu chuẩn để cất nhắc và bổ nhiệm các chức vụ quản lý của công chức. Dẫn đến, nhiều cấp/ngành đã có nhận thức xã hội chưa đúng về văn bằng TS và sử dụng trình độ học vấn TS.

Ông dẫn dụ, kết quả khảo sát của Hội đồng GS nhà nước cho thấy 70% người tốt nghiệp TS làm quản lý. Chỉ chưa đầy 30% làm nghiên cứu và giảng dạy...

Bất cập nữa là đánh giá của xã hội về TS làm quản lý cao hơn TS làm chuyên môn. Điều này đã khiến 68% cán bộ quản lý không có nhu cầu nghiên cứu mà "đổ xô" tìm kiếm văn bằng. Bên cạnh đó cũng không ít người nhìn nhận, khi nhận học vị TS được coi là kết thúc "sự nghiệp" nghiên cứu. Không loại trừ suy nghĩ của một số người muốn có bằng TS là để "trang sức" cho việc thăng tiến hơn là có kỹ năng nghiên cứu.

Phó Hiệu trưởng Trường ĐH Kinh tế quốc dân Phan Công Nghĩa cho rằng, mặc dù chất và lượng được nâng lên trong mấy năm gần đây như so với thế giới vẫn còn khoảng cách lớn. Điểm khác biệt của Việt Nam là không có quy định về đạt đến trình độ nào, chuyên ngành gì thì được đào tạo TS mà tất cả mọi người đều có thể làm TS. Mà cứ đào tạo là đậu!? 

Không học vẫn bảo vệ TS thành công

Không thay đổi chất lượng = mất thị trường

Để nâng chất lượng, ông Chung kiến nghị, trong phân công giáo viên hướng dẫn NCS Bộ GD-ĐT không nên quy định "cứng" mà nên theo năng lực. Việc quy định "cứng" là không coi trọng nguyện vọng của NCS và giáo viên. Hơn nữa, Bộ không thể kiểm soát được 1 giáo viên trường A còn bao nhiêu "quota" để nhận NCS trường khác để hướng dẫn.

Thực tế, đã có giáo viên phải hướng dẫn các đề tài ít phù hợp với chuyên môn dẫn đến là chất lượng đề tài thấp, không khuyến khích giáo viên tham gia hướng dẫn NCS.

Cùng với đó, không nên quy định cứ phải chương trình ĐH có gì thì cao học mới được đào tạo. Vì như vậy là bó hẹp cơ hội lựa chọn chuyên ngành nghiên cứu của NCS và ngược với thế giới, ông Chung bày tỏ. Để đào tạo thực sự có chất lượng nên có một chương trình đào tạo chuẩn. Chứ chương trình đào tạo cao học của Việt Nam hiện nay mới chỉ là "chương trình thu nhỏ của ĐH" mà thôi.

Bỏ thi tuyển, đào tạo tập trung

Ngoài những lý do đề cập đến bất cập trong chương trình đào tạo, thủ tục quá rườm rà, nhiều ý kiến cũng lên tiếng kinh phí cho 1 NCS hiện là quá ít.

 GS.TS Đỗ Kim Chung cho biết, kinh phí đào tạo quy định từ năm 1994 đến nay vẫn chưa có thay đổi. Nghĩa là 1 NCS được cấp từ 4,5 - 5 triệu đồng / năm, cộng với tiền đóng thêm lên đến 9 triệu đồng / 1 NCS là không đủ trang trải cho quá trình tổ chức đào tạo.

Trong khi đó, mức kinh phí cho các lưu học sinh (LHS) Việt Nam ở các trường ĐH trên thế giới lên tới 20.000 - 30.000 USD/ năm. Ông so sánh, mức kinh phí 1 LHS được cấp gấp gần 100 lần NCS trong nước.

Tại Trường ĐH Nông nghiệp 1, các NCS trong nước hoàn thành luận án thì chi phí thấp nhất khoảng 50-80 triệu đồng, cao nhất là 300 triệu đồng. Chi phí bình quân cũng từ 120-150 triệu chưa tính các khoản có thể tự làm... Do vậy, kinh phí không đủ là "rào cản" lớn cho các NCS trong quá trình thực hiện đề tài.

Vụ trưởng Vụ ĐH&Sau ĐH (Bộ GD-ĐT) Trần Thị Hà cho biết, trong Đề án đào tạo 20.000 tiến sĩ có đề xuất mức đầu tư tối thiểu cho 1 NCS trong thời gian tới là 110 triệu đồng. Đối với NCS đào tạo trong nước sẽ có từ 3 đến 6 tháng khảo sát, nghiên cứu ở nước ngoài...để nâng chất lượng.

Quy chế đào tạo TS mới cũng sẽ có nhiều thay đổi phù hợp với thực tế. Cụ thể, trong tuyển sinh đào tạo tiến sĩ tới đây quy chế mới quy định sẽ không còn thi tuyển. Đồng thời, Bộ GD-ĐT sẽ phân cấp mạnh cho các trường. Các cơ sở đào tạo được quyền phê duyệt danh sách thí sinh trúng tuyển, được toàn quyền trong mọi hoạt động đào tạo NCS và cấp bằng TS.

Điểm thay đổi có tính "đột phá" để nâng chất lượng trong đào tạo TS tới đây là bãi bỏ hình thức học không tập trung, buộc NCS phải học tập trung. Đổi mới này nhằm ngăn chặn kiểu TS "tại chức" đang là khiếm khuyết gây nhiều bức xúc hiện nay.

Việc đánh giá năng lực NCS tới đây sẽ chú trong đến khả năng hoàn thành đề tài đến đâu và mức độ nào. Chứ hiện nay chỉ chú trọng đến có bài báo công bố nhưng trong đánh giá năng lực lại không đánh giá có hoàn thành đề tại hay không, Bà Hà khẳng định.