Ỷ Lan Hong thi hậu

on Minh Tuấn
 

Ỷ Lan - c thuyết cho rằng tn thật của b l L Thị Yến Loan - l một c gi hi du, chăn tằm ở ngoại thnh Thăng Long thời L. ỷ Lan ra đời ở lng Thổ Lỗi (lng Sủi sau đổi l Siu Loại, nay l x Dương X, huyện Gia Lm - H Nội) - năm no khng r, sử sch chỉ ghi lờ mờ: b mất ở kinh thnh Thăng Long vo năm 1117 - trn dưới 70 tuổi - thời L Nhn Tng. Sch Mộng kh bt đm của Thẩm Hoạt c chp "Nhật Tn (tức L Thnh Tng) mất, Cn Đức (L Nhn Tng) ln, dng quan l L Thượng Ct (L Thường Kiệt) v mẹ l thi phi L Thị Yến Loan cng coi việc nước".

Cu chuyện Yến Loan vo cung vua L, đ l một giai thoại người người đều nghe, đều biết.

Thuở ấy vo năm Qu Mo (1063) L Thnh Tng đ đến bốn mươi tuổi. Vua chưa c con trai để truyền ngi bu, đm ngy triều thần lo ngại. Vua bn thn hnh đi cầu tự khắp cc cha chiền, miếu mạo nhưng khng hiệu nghiệm, L Thnh Tng lo lắng cho triều đnh nh L v x tắc Đại Việt. Một sớm ma xun, vua về viếng thăm cha Du (tổng Dương quang phủ Thuận Thnh) dn lng mở hội nghnh gi. Thnh Tng hong đế cng ha vo dn chng trong hội lng đng vui. Trai gi, gi trẻ cc lng đều ra rước vua. Đon xa gi của vua đi đến đu, cc lng ln cận n nức, đổ x về pha ấy. Duy chỉ c thn nữ xinh đẹp của lng Sủi vẫn điềm nhin hi du, xem việc ngự gi của vua khng c quan hệ g đến mnh. C gi vẫn miệt mi bn bi du, mặc cho đon ngự diễu qua. L Thnh Tng lấy lm lạ, bn cho đi người con gi c vẻ "kiu căng" đang đứng bn nương du kề gốc lan ấy đến trước kiệu rồng để hỏi. C gi ung dung nhẹ nhng tới quỳ tu: Thiếp l con nh ngho hn, phải lm lụng đầu tắt mặt tối, phụng dưỡng cha mẹ c đu dm mong đi xem rước v nhn mặt rồng".

Vua thấy c gi ăn mặc qu ma, nhưng cử chỉ đoan trang dịu dng, lời lời phong nh, đối đp phn minh, lễ nghĩa khc hẳn những người con gi m vua đ từng gặp. Vua yu v sắc, trọng v nết, nn cho c gi theo long gi về kinh đ. C gi lng qu được đn về cung vua ấy l Yến C Nương xinh đẹp, nết na của lng Siu-Loại (Sủi). Nhưng L Thnh Tng l ng vua chăm việc nước, lun lun thn chinh dẹp giặc. Vua t nhn rỗi để ngự tới cung ỷ Lan. Đương lc cung ỷ Lan vắng tiếng đn, tiếng so, th bỗng một hm sau khi Thnh Tng đi trảy hội cha Thổ Lỗi, cung ỷ Lan lại nhộn nhịp hơn xưa. Yến C Nương nhờ "thng minh vốn sẵn tư trời" được học tập, trau dồi đ trở thnh một cung phi "nổi danh ti sắc một thời" kinh sử lu thng, văn chương uyn bc. L Thnh Tng đem lng yu mến, phong lm ỷ Lan phu nhn, lấy tn cung ỷ Lan v cũng c kỷ niệm c gi đứng tựa bn gốc lan, khi tun lệnh đến bệ kiến buổi đầu ở lng Sủi (Siu Loại).

Sau đ (1066), ỷ Lan sinh hạ được một hong tử lấy tn l Kiền Đức. Kiền Đức trn cao, tay di qu gối, thng minh, tuấn t, vua cng yu dấu hơn, Yến Loan được tn l ỷ Lan nguyn phi - đứng đầu cc cung phi, sau thi hậu; con trai được lập lm thi tử.

Năm Kỷ Dậu (1069), L Thnh Tng thn chinh đi đnh giặc ngoại xm. Trong khi vua cng L Thường Kiệt ở ngoi bin cương, ỷ Lan nguyn phi đảm đang, chăm lo quốc sự, trị nước điều khiển c kỷ cương khiến thần dn thn phục, ci nước được yn vui. L Thnh Tng từ ngoi bin ải đnh trận lu ngy khng thắng, chn nản rt qun quay về. Về chưa đến nơi, nghe dn chng Chu Cư Lin (Tin Lữ, Hải Hưng) ca ngợi nguyn phi ỷ Lan ở nh trị nước rất giỏi, lng dn cảm ha, được suy tn l b Quan m, vua Thnh Tng tự trch mnh: "Nguyn phi l đn b cn lm được như thế, ta l đn ng h thua sao! Vua lại tiếp tục trở ra đnh giặc, lần ny thắng trận. Năm đ, ma hạ vua đem qun về ca khc khải hon, đại x cho thin hạ, giảm thuế kha, pht tiền lụa, thc cho dn ngho. ỷ Lan rất nhn từ dạy con ngoan, đo tạo con trở thnh một nh vua anh minh sau ny; lại lo cho dn giu nước mạnh, yu thương nhn dn được mọi người knh phục.

Năm Nhm T (1072) thng ging ma xun, L Thnh Tng mất ở điện Hội Tin. Hong thi tử Kiền Đức ln ngi vua, tức vua L Nhn Tng. Khi ấy vua mới ln bảy, tn mẹ l ỷ Lan nguyn phi ln lm Linh Nhn hong thi hậu. ỷ Lan vừa gip coi triều chnh, vừa lm nhiệm vụ b mẹ dạy dỗ con. Trong khi vua cn thơ ấu, ỷ Lan điều khiển cả quốc gia, cng tể tướng L Thường Kiệt chủ trương đnh qun Tống xm lược. Hai lần qun Tống đến (1075, 1077) vua L Nhn Tng chưa qu 10 tuổi, ỷ Lan đ cng Thi sư L Đạo Thnh lo việc binh lương chuyển ra tiền tuyến. Trong lc Tổ quốc lm nguy ỷ Lan đ cng L Thường Kiệt giữ vững giang sơn, x tắc; cng ấy đời sau cn nhắc mi.

ỷ Lan xuất thn l một thn nữ, nn hiểu thấu những khổ đau của người phụ nữ nng dn v ngho khổ phải đem thn gn nợ cho nh giu, b cho xuất của trong kho chuộc về, v xy dựng chồng con hạnh phc cho họ. Về việc ny Ng Sĩ Lin đ c lời bn: "Con gi ngho đến nỗi phải đợ mnh lm mướn, con trai ngho đến nỗi khng vợ đ l cng dn của thin hạ. Thi hậu (tức ỷ Lan) đổi mệnh cho họ cũng l việc nhn chnh vậy!". ỷ Lan khng những sửa sang việc quốc chnh, tăng cường qun đội, bố phng, chăm lo việc mở mang dn tr, việc thi cử học hnh v cn ban hnh nhiều điều ch quốc lợi dn. ỷ Lan cn khuyn vua lm điều thiện, trị điều c. B hiểu những gian nan của nng dn khi việc nng trang cy bừa khng c tru cy. ỷ Lan bảo vua phạt tội nặng những kẻ trộm tru v giết tru bừa bi; c lần b đ ni với vua: "Gần đy người kinh thnh v lng ấp đ c kẻ trốn đi chuyn nghề trộm tru. Nng dn cng quẫn. Mấy nh phải cy chung một tru. Trước đy, ta đ từng mch việc ấy, v nh nước đ ra lệnh cấm. Nhưng nay việc giết tru lại c nhiều hơn trước". Nhn Tng bn ra lệnh phạt rất nặng những người trộm v giết tru, phạt cả vợ con v hng xm v tội khng tố gic.

Sống trong lầu son, gc ta m lc no ỷ Lan cũng khng qun đến người ngho, ỷ Lan vẫn chăm sc đến đời sống cng cực của nng dn lao động. Cũng như L Thnh Tng, ỷ Lan thường pht chẩn thc la cho kẻ ngho. B sng đạo Phật, ưa lm việc từ thiện lập nhiều đnh cha.

B thường lui tới cc đnh cha, trao đổi với cc tăng ni thuyết gio đạo Phật. Năm 1096, b by cỗ chay ở cha Khai Quốc (tức sau l cha Trấn Quốc ở Thăng Long) thết cc sư. Tiệc xong, b ngồi k cứu đạo Phật với cc vị sư gi học rộng. B hỏi về nguồn gốc đạo Phật ở cc nước v ở ta. B c c phn đon đi hỏi cc sư "ni c sch mch c chứng". Chnh nhờ cu chuyện giữa b v cc vị sư thời L (sch Thin uyển tập anh ngữ lục đời Trần cn ghi lại tường tận chuyện ny), m đến nay ta cn biết gốc tch sự truyền b đạo Phật vo nước ta. C lần b đến cha Phổ Minh (Từ Lim) tranh luận với sư Thng Biến về những điều của Phật gio. B cũng c lm những bi kinh, c cu kệ cn truyền lại đến ngy nay:

Sắc l khng, khng tức sắc
Khng l sắc, sắc tức khng
Sắc? Khng? thi mặc cả,
Mới thấu được chn tng (*)

L một nữ nng dn ngho, được hưởng ph qu vinh hoa, b vẫn cho l điều "sắc sắc, khng khng", đ l ph vn... B l một người phụ nữ vương giả, ngọc ng vng son khng lm vẩn đục tm hồn b, cũng l một phụ nữ hiếm c trong lịch sử nghn năm trước.

Ngy 25 thng 7 năm Đinh Dậu, Hội tường đại khnh năm thứ 8 (1117) đời L Nhn Tng, b mất, được hỏa tng, dng thụy l Ph Thnh Linh Nhn Hong thi hậu, mai tng ở Thọ Lăng phủ Thin Đức. Hiện nay cn miếu thờ b ở hai x Cẩm Đới v Cẩm Cầu huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương.