< về trang chính >

Dùng từ:

NHI 而

● nhi 而: nhưng, thế mà, mà, vậy mà. Thí dụ:

– địch tại tiền nhi cảm đấu 敵在 前而 敢 鬥: địch thủ trước mặt mà dám đánh.

– nhân bất tri nhi bất uấn 人 不 知 而 不 慍: người ta không biết mình mà mình chẳng oán.

– thiên võng khôi khôi, sơ nhi bất thất 天網 恢 恢 疏 而 不 失: lưới trời lồng lộng, thưa mà chẳng để sót [ai / cái gì].

– hậu nhi vô khiếu 厚 而 無 竅: dày mà không rỗng (=không có lỗ). Khiếu 竅 vốn là lỗ, thí dụ thất khiếu 七竅 (7 lỗ: 2 mắt, 2 tai, 2 lỗ mũi, miệng), cửu khiếu 九 竅 (tức 7 lỗ cộng thêm 2 lỗ tiểu tiện và đại tiện).

– kính quỷ thần nhi viễn chi 敬 鬼 神 而 遠 之: kính quỷ thần nhưng mà [nên] ở xa [họ].

– ái dưỡng vạn vật nhi bất vi chủ 愛養 萬 物 而 不 為 主: [Đạo] thương yêu nuôi dưỡng muôn loài mà không làm chủ [chúng].

● nhi 而: và. Thí dụ:

– vãng kiến nhi vị chi 往 見 而 謂 之: đi đến gặp và nói với ông ta (chi 之).

– cử thiện nhi giáo bất năng 舉 善 而 教 不 能: nêu ra điều thiện và dạy kẻ kém cỏi. (bất năng 不 能: kẻ không có tài năng).

– mệnh thụ tử sát nhạn nhi phanh chi 命豎 子 殺 雁 而 烹 之: [ông ta] sai đứa ở (thụ tử 豎 子) giết ngỗng và nấu nó.

– an thời nhi xử thuận, ai lạc bất năng nhập dã 安時 而 處 順 , 哀 樂 不 能 入 也: an thời (gặp thời mà đến) và xử thuận (tuỳ thuận mà đi) thì buồn vui không xâm nhập vào mình.

THẬM 甚

● thậm 甚 (rất, lắm) đứng sau động từ, đứng trước tính từ. Thí dụ:

– khát thậm 渴 甚: rất khát.

– thậm thâm 甚 深: rất sâu.

DO 猶

● do 猶: giống như. Thí dụ:

– quân chi tại Tề do ngư chi tại thuỷ dã 君 之 在 齊 猶 魚 之 在 水 也: ngài ở tại nước Tề giống như cá ở trong nước.

– thị nhân sự như kỷ sự 視人 事 猶 己 事: xem việc của người khác cũng như việc của mình.

– do ngư chi hữu thuỷ dã 猶 魚 之 有 水 也: giống như cá gặp nước vậy.

● do 猶: vẫn, vẫn còn.

– do chi vô ích dã 猶 之 無益 也: vẫn là vô ích.

– ngôn do tại nhĩ 言 猶 在耳: lời nói vẫn còn bên tai.

NHƯ 如

● như 如: như là, giống như. Thí dụ:

– kiên như thạch 堅如 石: cứng như đá.

– thị tử như quy 視 死 如 歸: xem cái chết như trở về.

– ái dân như tử 愛 民 如 子: yêu dân như con.

– nhất nhật bất kiến như tam nguyệt hĩ 一日 不 見 如 三 月 矣: một ngày không gặp nhau [thời gian ấy dài] như ba tháng.

● bất như 不如: chẳng bằng; thà rằng. Thí dụ:

– trì đáo bất như bất đáo 遲 到 不如 不 到 : đến trễ chẳng bằng không đến = đến trễ thà rằng không đến.

NHƯỢC 若

● nhược 若: như thể, dường như; như. Thí dụ:

– nhược hữu tư 若 有 思: dường như suy nghĩ.

– nhược thực nhược hư 若 實 若 虛: dường như thật dường như không.

– hư nhược vô vật 虛 若 無 物: trống rỗng như thể không có vật gì.

– bất nhược tương vong 不 若 相 忘: chẳng bằng quên nhau.

– nhân lực bất nhược ngưu, tẩu bất nhược mã, nhi ngưu mã vi dụng, hà dã? 人 力 不 若 牛 , 走 不 若 馬 , 而 牛 馬 為 用 , 何 也: sức người không khoẻ bằng trâu bò, chạy không nhanh bằng ngựa, thế mà con người sử dụng được trâu bò ngựa, tại sao thế?

● nhược 若 ... tắc 則 (= nhược phù 若 夫... tắc 則): nếu... thì... (câu điều kiện). Thí dụ:

– nhược năng chế thị dục, tắc bảo toàn tính mệnh 若能 制 嗜 欲 , 則 保 全 性 命: nếu ta khống chế được ham muốn thì sẽ bảo toàn tính mạng.

– nhược thị tắc khả vị thánh nhân hồ? 若是 則 可 謂 聖 人 乎: nếu đúng như thế [kẻ đó] có thể gọi là thánh nhân chăng?

– nhược phù thành công tắc thiên dã 若夫 成 功 則 天 也: nếu mà thành công, đó là nhờ trời (= đó là nhờ số mệnh).

TOẠI 遂

● toại 遂: bèn; liền; do đó; rồi thì.

– quy niệm toại tức 歸 念 遂 息: ý nghĩ trở về nhà bèn dứt.

– hoại tỉnh điền, khai thiên mạch, vương chế toại diệt 壞井 田 開 阡 陌 , 王 制 遂 滅: [Thương Ưởng] xoá bỏ chế độ tỉnh điền và khai mở bờ ranh các thửa ruộng, vương chế xưa liền bị diệt.

VI , VỊ 為

● vi: làm. Thí dụ: vi nhân nan 為 人 難: làm người thì khó.

– vô vi nhi vô bất vi 無 為 而 無 不 為: không làm mà việc gì cũng được làm.

● vị: vì ai, vì điều gì. Thí dụ:

– vị hành nhân ngứ hưu cữu 為 行 人 語 休 咎: vì người qua đường mà nói chuyện hên xui (= bói chuyện hên xui cho người qua đường).

– vị quốc vong thân 為 國 忘 身: vì nước mà quên cả bản thân.

– vị quốc vong thân 為 國 亡 身: vì nước mà mất đi sinh mệnh.

– vị nhân mưu 為 人 謀: mưu tính việc cho người khác.

● vi 為 trong kết cấu bị động. (xem kết cấu bị động sau đây).

CHI 之

● chi 之 thay cho từ / cụm từ ở trước. Thí dụ:

– thường dụng chi chỉ dĩ trúc vi chi 常 用 之 紙 以 竹 為 之: giấy thường dùng [người ta] lấy tre trúc làm ra nó. (chi = 常 用 之 紙).

– lão giả an chi, bằng hữu tín chi 老者 安 之 , 朋 友 信 之: đối với người già thì làm cho họ an tâm; đối với bạn bè thì thành tín với họ. (chi 之 trước = 老 者; chi 之 sau = 朋友).

● chi 之 là hư từ không cần dịch. Thí dụ:

– quân chi tại Tề 君 之 在 齊: ngài ở nước Tề.

– tử chi sự phụ 子 之 事 父: con phục vụ cha.

– ngô tư chi vị năng tín 吾 斯 之 未 能 信: ta chưa thể tin điều này. (tư 斯: cái này, điều này).

PHÙ 夫

● phù 夫 dùng nhấn mạnh. Thí dụ:

– bất kiến phù kê hồ? 不 見 夫 雞 乎: không thấy con gà ư? (phù 夫 ở đây nhằm nhấn mạnh chữ kê 雞 ).

– nhữ hà mạc học phù Thi? 汝 何 莫 學 夫 詩: sao ngươi không học kinh Thi? (mạc 莫: bất 不 ).

– phù nhân bất ngôn; ngôn tất trúng 夫人 不 言 ; 言 必 中: người ấy không nói; hễ nói ắt đúng. (trung 中: chính giữa; trúng: đúng, trúng).

DĨ 以

● dĩ 以 : lấy... để... Thí dụ:

– dưỡng dĩ hậu lộc 養 以 厚 祿 = dĩ hậu lộc dưỡng chi 以 厚 祿 養 之: lấy lộc dày (= nhiều bổng lộc) để nuôi dưỡng [ông ta].

– nhi bất trách dĩ sự 而 不 責 以 事  = nhi bất dĩ sự trách chi 而 不 以 事 責 之: nhưng không lấy công việc giao cho ông phụ trách.

● dĩ 以 : để... Thí dụ:

– dĩ thịnh vật 以盛 物: để chứa đựng vật. (thịnh 盛 thông thường là «hưng thịnh, phát triển mạnh», nhưng ở đây là «chứa đựng»).

GIẢ 者

● giả 者 ... dã 也 là câu phán đoán. Thí dụ:

– canh chủng giả nông phu chi sự dã 耕 種 者 農 夫 之 事 也: cày bừa trồng trọt, đó là việc của nhà nông vậy.

– dĩ túc dân giả dụ quốc dã 以 足 民 者 裕 國 也: làm cho dân sung túc, đó là làm lợi cho nước vậy.

● giả 者 dùng nhấn mạnh từ ở trước nó. Thí dụ:

– Tề hữu cư sĩ Điền Trọng giả 齊 有 居 士 田 仲 者: nước Tề có cư sĩ Điền Trọng. (giả 者 nhấn mạnh «Điền Trọng»).

– hữu Nhan Hồi giả hiếu học 有 顏 回 者 好 學: có Nhan Hồi hiếu học. (giả 者 nhấn mạnh «Nhan Hồi»).

– cổ giả thiên tử thân canh 古 者 天 子 親 耕: ngày xưa thiên tử đích thân cày ruộng. (giả 者 nhấn mạnh «cổ»).

SỞ 所

● sở 所... giả 者 tạo thành một cụm danh từ. Thí dụ:

– sở quý phù bào giả 所 貴 夫 匏 者: điều quý ở quả bầu.

– ngã sở lự giả 我 所 慮 者: điều mà tôi lo nghĩ.

– sở năng vi giả 所 能 為 者: điều [mà ta] có thể làm.

– ngã sở ái giả duy thư nhi dĩ 我所 愛 者 惟 書 而 已: cái mà tôi vốn ham thích chỉ là sách mà thôi.

– sở vị đại thần giả dĩ đạo sự quân 所謂 大 臣 者 以 道 事 君: bậc gọi là đại thần thì lấy đạo mà phụng sự vua.

● hữu sở 有 所: có điều, có chỗ, có cái. Thí dụ:

– tuy thánh nhân diệc hữu sở bất năng, hữu sở bất tri 雖聖 人 亦 有 所 不 能 有 所 不 知: dẫu là thánh nhân nhưng cũng có cái không làm được và có cái không biết được.

● vô sở 無 所: không có chỗ. Thí dụ:

– ngô vô sở dụng chi 吾 無 所 用 之: tôi không có chỗ dùng nó.

– thử thụ vô sở khả dụng 此 樹 無 所 可 用: cây này không có chỗ để dùng (= cây này vô dụng).

– đại tai Khổng Tử, bác học nhi vô sở thành danh 大哉 孔 子 , 博 學 而 無 所 成 名: Khổng Tử vĩ đại thật: học rộng nhưng chẳng nổi tiếng riêng một môn nào cả.

● vô sở bất 無所 不: chẳng gì mà không; tất cả đều; chỗ nào cũng. Thí dụ:

– Đạo vô sở bất tại 道 無 所 不 在: đạo chỗ nào cũng có (= đạo ở khắp nơi).

– tiểu nhân nhàn cư vi bất thiện, vô sở bất chí 小人 閒 居為 不 善 , 無 所 不 至: tiểu nhân lúc rỗi thì làm quấy, chuyện gì cũng dám làm.

– kỳ mục vô sở bất quan, kỳ nhĩ vô sở bất thính, kỳ khẩu vô sở bất ngôn, kỳ tâm vô sở bất mưu 其 目 無 所 不 觀 , 其耳 無 所 不 聽 , 其 口 無 所 不 言 , 其 心 無 所 不 謀: mắt ông gì cũng xem, tai ông gì cũng nghe, miệng ông gì cũng nói, tâm ông gì cũng mưu tính.

TƯƠNG 將

● tương 將: sắp sửa sẽ. Thí dụ:

– thiên tương vũ 天 將 雨: trời sắp mưa.

– ngã tương khứ chi 我 將 去之: tôi sắp đến đó.

– ngô tương vấn chi 吾 將 問之: tôi sắp hỏi nó.

– bất tri lão chi tương chí 不 知 老 之 將 至: không biết cái già sắp đến.

YÊN 焉

● yên 焉: hư từ đặt cuối câu tương tự như dã 也. Thí dụ:

– kiến hiền tư tề yên, kiến bất hiền nhi nội tự tỉnh dã 見 賢 思 齊 焉 不 見 而 內 自 省 也: thấy người hiền bèn suy nghĩ mình có bằng người ấy không, thấy kẻ không hiền thì tự kiểm điểm bản thân.

– quân tử tật một thế nhi danh bất xưng yên 君 子 疾 沒 世 而 名 不 稱 焉: người quân tử giận khi mình chết rồi mà chưa nổi danh. (tật: giận ghét; một thế: chết)

Kết cấu bị động trong Hán ngữ cổ đại

Kết cấu bị động trong Hán ngữ cổ đại có thể tóm lại bằng hai công thức.

Công thức 1: «kiến 見 / thụ 受 / bị 被 + động từ + ư 於 (= vu 于) + tác nhân»

(ư 於 = vu 于)

1. Dùng «kiến» 見 và «ư» 於:

– kiến sát ư địch nhân 見 殺 於 敵 人: bị kẻ địch giết (= vi địch nhân sở sát 為 敵 人 所 殺 = bị địch nhân sở sát 被 敵 人 所 殺 .

– ngô trường kiến tiếu ư đại phương chi gia 吾 長 見 笑 於 大 方 之 家: tôi ắt sẽ bị mọi người chê cười mãi.

– nhiên nhi công bất kiến tín ư nhân, tư bất kiến trợ ư hữu 然 而 公 不 見 信 於 人 私 不 見 助 於 友: thế mà về mặt công thì không được người ta tin cậy, về mặt tư thì không được bạn bè giúp đỡ.

2. Dùng «kiến» 見 , lược bỏ «ư» 於:

3. Dùng «thụ» 受 và «ư» 於:

4. Dùng «bị» 被 và «ư» 於:

5. Dùng «bị» 被 , lược bỏ «ư» 於:

4. Tỉnh lược «kiến 見 / thụ 受 / bị 被 », chỉ dùng «động từ + ư 於 + tác nhân»:

1. Dùng «vi» 為 và «sở» 所:

2. Dùng «vi» 為 , lược bỏ «sở» 所:

3. Dùng «bị» 被 và «sở» 所: