Tôi có ba lý do tự xưng là kỹ sư thay vì tiến sĩ hay
tiến sĩ kỹ sư. Lý do thứ nhất là kỹ sư là một nghề và
cũng là một chức vụ còn tiến sĩ là một học vị, học vị
cao nhất của hệ thống đại học. Lý do thứ hai là tôi
không hành nghề dậy học mà cũng không làm nghiên cứu
khoa học kỹ thuật (NCKHKT). Lý do thứ ba là tôi chưa
chắc dịch từ "doctor" thành "tiến sĩ" là đúng. Nhiều vị, trong và ngoài nước, có kinh nghiệm giảng dậy
ở đại học và làm nghiên cứu, đã phát biểu về học vị tiến
sĩ và NCKHKT. Trong bài này tôi xin trình bầy góc nhìn
của một tiến sĩ ở ngoài ngành các vị ấy.
Danh chính ngôn thuận thì (a) người ta không học tiến sĩ
mà làm nghiên cứu về một đề án tiến sĩ gọi tắt là soạn
tiến sĩ, (b) người soạn tiến sĩ là một người lao động
gọi là nghiên cứu sinh chứ không phải là một sinh viên
và (c) nghiên cứu sinh đó không thi tiến sĩ mà bảo vệ
một luận án tiến sĩ. Soạn tiến sĩ là một công tác lao
động được phòng thí nghiệm hay trường đại học tiếp nhận
nghiên cứu sinh trả công và thanh toán tất cả các chi
phí, kể cả lệ phí đăng ký và duy trì đăng ký đề tài
nghiên cứu ở một trường đại học. Lệ phí này là một số
tiền nhỏ mọn trang trải những chi phí quản lý của nhà
trường chứ không phải là một học phí. Người ta nói về
học vị tiến sĩ là "đào tạo cho nghiên cứu và đào tạo qua
nghiên cứu". Sau khi bảo vệ luận án thì chỉ có một nửa
tiến sĩ tiếp tục hành nghề NCKHKT và giảng dậy ở đại học
còn nửa kia làm nghề khác. Cả hai đều vận dụng những
phương pháp của ngành NCKHKT trong nghề của mình. Những
tiến sĩ hành nghề khác nghề NCKHKT thường tiến thân mau
hơn và kết thúc đời nghề ở những chức vụ cao hơn là các
đồng nghiệp khác trong xí nghiệp vị họ quen giải quyết
mọi vấn đề như là một đối tượng nghiên cứu.
Nghề NCKHKT là một nghề rất thú vị. Nhưng xin cảnh báo
các bạn nghề NCKHKT là một nghề khó khăn, cạnh tranh
mạnh giữa một số nhỏ đối thủ và trên quy mô toàn cầu. Về
thu nhập thì, nếu đã đoạt một giải thưởng khoa học có uy
tín làm rạng danh viện nghiên cứu của mình thì lương có
thể rất cao. Nếu sáng chế một sản phẩm hay bí quyết công
nghiệp nào đó thì thu nhập sẽ tương xứng với giá trị
thương mại của sáng chế. Người ta thường nêu thí dụ thu
nhập của Einstein với giải Nobel và những bằng sáng chế
của ông. Nhưng không ai cũng có thể là Einstein. Lương
của một nghiên cứu viên mỗi năm đăng một báo cáo nghiên
cứu chỉ hơn lương trung bình của thường dân một chút,
hoàn toàn không tương xứng với những năm học và khó khăn
nghề nghiệp. Đó là một sự thực của tất cả các quốc gia
trên thế giới chứ không phải riêng gì ở nước ta.
Những bạn muốn soạn tiến sĩ phải đỗ trung học phổ thông
ở hạng cao và phải thông thạo Anh ngữ, đọc, viết và nói.
Đại đa số các sách vở và tài liệu bạn sẽ dùng và phổ
biến nội bộ hay phổ biến ra nước ngoài được viết bằng
Anh ngữ. Nhiều giáo sư và nghiên cứu sư bạn sẽ giao tiếp
dậy bằng Anh ngữ. Nếu không nắm Anh ngữ, bạn sẽ không
thành công ngay ở bậc cử nhân. Sau khi tốt nghiệp thạc
sĩ và trước khi khởi đầu đề án tiến sĩ thì bạn phải nắm
vững những công cụ thống kê, kể cả khi bạn nghiên cứu
trong các ngành nhân văn. NGCKHKT chủ yếu dựa trên thử
nghiệm. Nếu bạn không biết sử dụng những công cụ thống
kê thì bạn sẽ không biết khai thác hay khai thác sai
những kết quả thử nghiệm. Ở đại học và sau đại học, bạn
sẽ phải tự học ở thư viện và trên mạng Internet. Những
giáo sư giáo viên chỉ có vai trò hướng dẫn bạn trong
những uẩn khúc của khoa học chứ không dậy bài như ở
trung học phổ thông. Điều khó nhất khi học ở đại học là
bạn phải biết khoanh vùng những gì bạn không hiểu bằng
không bạn sẽ không biết tìm gì trên mạng hay đặt câu hỏi
gì để các giáo sư giáo viên trả lời bạn.
Như bạn đều biết, hệ thống đại học có ba bậc : cử nhân
(bachelor), thạc sĩ (master) và tiến sĩ (doctor). Hai
bậc thạc sĩ và tiến sĩ còn được gọi là hậu đại học (post
graduate). Tùy quốc gia, tùy trường, cử nhân học ba hay
bốn năm, thạc sĩ học hai năm và thời gian soạn tiến sĩ
là tối thiểu ba năm.
Một người soạn tiến sĩ có thể được ví như là một lực sĩ
cao cấp. Sau 35 tuổi, một lực sĩ không còn sức để tranh
một giải thể thao nào nữa. Sau 35 tuổi, một người thường
hết trí phát minh. Đa số giải Nobel hay một giải khoa
học quốc tế tương tự đều bảo vệ luận án tiến sĩ trước
năm 30 tuổi : Max Planck 20 tuổi, Terence Tao 20 tuổi,
Wolfgang Pauli 21 tuổi, Ngô Bảo Châu 25 tuổi, Lev Landau
26 tuổi, Albert Einstein 27 tuổi,... Đa số những nhà
sáng chế cũng đệ đơn xin cấp bằng sáng chế lần đầu tiên
trước năm 30 tuổi : Louis Braille 13 tuổi, Thomas Edison
19 tuổi, Paul Heroult 23 tuổi, Charles Martin Hall 23
tuổi, Graham Bell 29 tuổi, Roland Moreno 29 tuổi... Chỉ
có ở thời phong kiến mới có cụ Quách Đồng Dần, đời vua
Lê Thần Tông, đỗ tiến sĩ khi 68 tuổi hay cụ Vũ Đình Thự,
đời vua Thành Thái, già 84 tuổi, mà vẫn còn thi Hương.
Vì những lý do đó mà có trường hạn chế thời gian soạn
tiến sĩ và có khi lại hạn chế luôn cả tuổi được phép bảo
vệ luận án.
Ở bậc cử nhân, bạn sẽ học thêm những môn khoa học cơ
bản. Trước khi tốt nghiệp cử nhân, bạn phải biết muốn
hành nghề nghiên cứu về ngành khoa học hay kỹ thuật nào.
Sau khi đỗ cử nhân bạn phải ghi danh vào một phân khoa
dậy chương trình thạc sĩ của ngành bạn đã chọn. Có hai
loại chương trình thạc sĩ : một chương trình đào tạo bổ
túc và một chương trình đào tạo dự bị cho nghề NCKHKT.
Bạn sẽ chọn chương trình đào tạo dự bị cho nghề NCKHKT.
Sinh viên thường chọn ngành nghiên cứu theo thị hiếu
đương thời, tiếng tăm của phân khoa dậy chương trình
thạc sĩ và tiếng tăm những công trình NCKHKT của phân
khoa. Vì đó, nhiều khi phân khoa bạn đã chọn sẽ phải
tuyển lựa để hạn chế số lượng sinh viên được phép theo
học. Bạn sẽ được tuyển chọn nếu đã đỗ cử nhân ở hạng
cao, đặc biệt ở chuyên môn của phân khoa. Học viên sẽ
học khoảng 15 đến 20 tín chỉ, mỗi tín chỉ 30 đến 40 giờ
giảng dậy và phải tập sự ở phân khoa để soạn một báo cáo
nghiên cứu phụ lực cho một nghiên cứu viên của phân
khoa. Để tốt nghiệp, học viên phải có đủ tín chỉ và bảo
vệ thành công báo cáo nghiên cứu. Thời gian tập sự để
soạn báo cáo nghiên cứu ở phân khoa rất quan trọng không
những vì báo cáo nghiên cứu tính làm khoảng một nửa tổng
số điểm để tốt nghiệp. Thời gian này sẽ giúp bạn suy
nghĩ một lần chót về quyết tâm của bạn muốn soạn tiến
sĩ. Nó cũng giúp phân khoa trưởng đánh giá khả năng bạn
sau này sẽ thành công trong nghề NCKHKT hay không. Tùy
đánh giá của vị này và của các nghiên cứu viên trong
phân khoa, bạn sẽ được tuyển làm nghiên cứu sinh của
phân khoa, giới thiệu đi soạn tiến sĩ ở một viện nghiên
cứu bạn, có khi ở một nước khác, hay được khuyên nên
chọn nghề khác thích hợp hơn với tính tình và khả năng
của bạn.
Thời gian soạn tiến sĩ là thời gian để bạn chứng minh có
khả năng thực hiện một công trình NCKHKT. Nghiên cứu
sinh học nghề dưới sự hướng dẫn của một nghiên cứu sư.
Việc chọn đề tài và nghiên cứu sư làm thầy hướng dẫn sẽ
định hướng tất cả đời nghề của bạn. Nếu đề tài đã có
nhiều người nghiên cứu rồi thì kết quả công trình nghiên
cứu của bạn sẽ có ít tiếng tăm để bạn được thăng chức và
để thu nhập của bạn tăng mau. Một đề tài mới quá có nguy
cơ dẫn bạn vào một ngõ bí. Nếu bạn là đồ đệ một nghiên
cứu sư nổi tiếng thì bạn chia tiếng tăm cùng với vị này.
Nhưng một nghiên cứu sư có tiếng tăm thường hướng dẫn
nhiều nghiên cứu sinh nên có ít thì giờ chăm sóc bạn và
bạn có thể nghiên cứu lạc hướng và đi vào ngõ bí. Trong
giới NCKHKT cũng có người thế này thế nọ. Bạn nên thận
trọng với những nghiên cứu sư ăn cắp kết quả công trình
nghiên cứu của bạn hay đạo văn bạn bằng cách ký báo cáo
nghiên cứu thay bạn hay đòi ký vào báo cáo một công
trình nghiên cứu mà vị ấy không tham gia.
Khi nào thầy của bạn xét rằng bạn đã đóng góp cho nhân
loại thêm một chút kiến thức thì sẽ cho phép bạn bảo vệ
luận án. Nhiều sách báo đã viết về nội dung một luận án
tiến sĩ. Tôi chỉ xin trình bầy tóm tắt như sau : (a) vấn
đề mà đề án nghiên cứu sẽ giải (b) phân tích tư liệu
những kiến thức hiện nay về vấn đề, (c) những giả thuyết
của bạn, (d) những kết quả thử nghiệm và quan sát của
bạn, (e) chứng minh những giả thuyết của bạn sát với
thực tế và (f) những điểm của công trình nghiên cứu của
bạn cần được cải thiện hay vẫn chưa giải quyết. Bản luận
án có thể viết rất ngắn gọn nếu bạn quy chiếu những bài
bạn đã đăng trên sách báo khoa học và những bằng sáng
chế của bạn. Tùy đề tài, có luận án chỉ dầy 50 trang và
có luận án dầy tới cả nghìn trang. Thuyết trình của bạn
khi bảo vệ sẽ lập lại sáu điểm trên. Tiêu chuẩn để đỗ
tiến sĩ là đóng góp của bạn cho tiến bộ khoa học kỹ
thuật. Đóng góp đó có thể lớn hay nhỏ. Tỉ dụ bạn có thể
nghiên cứu tiểu sử những dự án trưởng của tất cả những
kim tự pháp trên thế giới và đỗ tiến sĩ. Nhưng nếu bạn
chỉ nghiên cứu tiểu sử dự án trưởng của Chùa Một Cột thì
bạn cũng đỗ tiến sĩ nếu chưa có ai tiến hành nghiên cứu
đó trước bạn. Trừ khi vào phút chót có người chứng minh
bạn đã đạo văn, giả mạo kết quả thử nghiệm hay ăn cắp
công trình của người khác, bạn sẽ được công nhận là tiến
sĩ (dù sao, một khi đỗ tiến sĩ mà có người chứng minh
bạn đã phạm những tội đó thì bạn cũng sẽ bị tước học vị
và quyết định này sẽ được công bố rộng rãi). Bảo vệ tiến
sĩ chỉ là một thủ tục để ban giám khảo quyết định hạng
của văn bằng bạn. Tùy tầm rộng của công trình nghiên cứu
và đóng góp của nó đến hệ thống kiến thức của nhân loại,
bạn sẽ đỗ tiến sĩ hạng bình, ưu hay tối ưu. Theo tục lệ
thì không có hạng kém hơn hạng bình. Có trường bầy ra
hạng tối ưu với lời khen của ban giám khảo. Nếu bạn đỗ
hạng đó thì có nghĩa là mỗi giám thị đều muốn bạn sẽ
tiếp tục hành nghề NCKHKT ở viện nghiên cứu của mình.
Hạng bình là một tín hiệu bạn nên đổi nghề hay tìm một
nơi ít tiếng tăm để tập trung vào nghề giảng dậy ở cấp
cử nhân hay trung học phổ thông.
Ngay sau khi đỗ tiến sĩ và muốn tiếp tục trong ngành
NCKHKT thì bạn có thể trải qua một thời gian hậu tiến sĩ
(post doc) ở một viện nghiên cứu khác ở nước bạn hay ở
một nước khác (nhưng đây không phải là một bó buộc). Bạn
sẽ dùng thì giờ này để khai triển một đề án nghiên cứu
mới ở cương vị nghiên cứu viên. Bạn sẽ tự lập tiến hành
công trình nghiên cứu theo ý bạn. Sau vài năm, bạn sẽ
tiếp tục hành nghề NCKHKT ở viện nghiên cứu đã tiếp bạn
làm post doc, ở viện nguyên quán của bạn hay ở một viện
khác. Nếu bạn nghiên cứu ở một trường đại học thì, một
ngày nào đó, bạn sẽ muốn được thăng hàm giáo sư đại học.
Một hội đồng của nhà trường sẽ họp và bổ nhiệm bạn hay
không tùy thâm niên và kết quả nghiên cứu của bạn. Ở một
số nước và ở một số trường, bạn phải bảo vệ một luận án
mới tóm lược những kết quả nghiên cứu của bạn từ khi bạn
đỗ tiến sĩ hay từ khi bạn được tuyển vào làm giảng viên
của nhà trường. Thủ tục này là để phong hàm giáo sư đại
học chứ không phải là một siêu tiến sĩ như nhiều người
tưởng.
Nhiều bạn hỏi rằng có nên soạn tiến sĩ ở nước ngoài hay
không. Tôi xin trả lởi nửa trắng nửa đen. Tất cả đều tùy
ở uy tín của thầy hướng dẫn bạn. Bạn có thể chọn một
trường dỏm để dễ có học vị tiến sĩ. Nhưng trên thế giới
chỉ có rất ít người là chuyên gia về đề tài của bạn. Vì
phải cạnh tranh gao gắt, họ thường xuyên rình xem công
trình nghiên cứu của bạn có khuyết điểm nào không để hạ
bạn. Vì thế mà một tiến sĩ giấy sẽ mau chóng bị "lộ
tẩy". Nếu soạn tiến sĩ về nông nghiệp thì nên soạn ở Đại
học An Giang, một trường không được Đại học Thượng hải
xếp hạng, nhưng sẽ được giáo sư Võ Tòng Xuân hướng dẫn.
Ngược lại, nếu soạn tiến sĩ về kinh tế mà được một
nghiên cứu sư của Đai học học Chicago hướng dẫn thì quả
là phúc đức cho bạn. Về y khoa thì bạn không cần xuất
ngoại, nhiều trường ở Việt Nam đã có uy tín quốc tế
rồi... Có khi bạn đăng ký để bảo vệ luận án ở một nước,
được một thầy hướng dẫn ở một nước khác và tiến hành
nghiên cứu ở một nước thứ ba. Tỷ dụ nếu đề án của bạn
liên quan đến đời sống của một loại khỉ thì bạn có thể
đăng ký để bảo vệ luận án ở một trường Việt Nam, được
hướng dẫn bới một nghiên cứu sư ở một viện nghiên cứu
Nicaragua, tiến hành nghiên cứu dưới một mái lều ở Vườn
Quốc gia Cát Tiến và, sau đó, bằng tiến sĩ của bạn mang
chữ ký của hai hiệu trưởng Việt Nam và Nicaragua. Với xu
hướng toàn cầu hóa, mô hình này sẽ thịnh hành trong
tương lai.
Nhân đây, tôi xin trả lời một câu mà chưa ai hỏi tôi :
có thể soạn tiến sĩ ở ngoài một trường đại học hay không
? Để có thể bảo vệ luận án và được phát văn bằng thì chỉ
có một bó buộc là phải đăng ký đề án ở một trường đại
học. Ngoài ra thì bất cứ nơi nào có làm NCKHKT, có thiết
bị để bạn tiến hành nghiên cứu và có nghiên cứu sư hướng
dẫn bạn đều có thể là nơi soạn tiến sĩ được. Nhiều
trường quy định luận án về một đề tài có áp dụng công
nghiệp phải được bảo vệ trước một ban giám khảo gồm ít
nhất một giám thị ở ngoài hệ thống đại học. Ở bên Nhật,
một nửa đề án tiến sĩ kỹ sư được soạn ở các cơ sở công
nghiệp. Khi xưa, ở nước này, hầu hết tất cả các công
trình nghiên cứu áp dụng được tiến hành ở ngoài hệ thống
đại học và do xí nghiệp tài trợ. Soạn tiến sĩ ở một xí
nghiệp có hai lợi ích cá nhân : (a) ngân sách nghiên cứu
không bị hạn chế như ở đại học nếu nghiên cứu một đề tài
mà xí nghiệp coi là chiến lược, (b) thu nhập khi soạn
tiến sĩ cao hơn là học bổng của một trường đại học vì xí
nghiệp trả lương như là một kỹ sư.
Sau khi tốt nghiệp kỹ sư, các sư huynh Việt kiều đã lôi
kéo tôi vào con đường đầy chông gai của một đề án tiến
sĩ. Mấy năm của tuổi trẻ đó tôi chưa bao giờ quên và
chưa bao giờ hối tiếc. Tôi đã có dịp đào sâu một đề tài
thích thú và giao thiệp với những vị rất giỏi, có tiếng
tăm quốc tế, đa số rất thân thiện, cởi mở và dễ thương.
Trong đời nghề, tôi đã mang ra áp dụng những phương pháp
của ngành NCKHKT và đã có thể đề xướng nhiều giải pháp
vừa gọn vừa hữu hiệu cho những vấn đề kỹ thuật cũng như
vấn đề lãnh đạo. Một điều đáng quan tâm nữa là, ở Việt
Nam, một tiến sĩ được nhiều người kính nể. Tiến sĩ hay
không thì mình cũng chỉ là một con người !