|
Một trong những mục tiêu mà công cuộc
"Giữ gìn sự trong sáng của tiếng
Việt" hướng tới là chuẩn hóa và
thống nhất về mặt chính tả, trong đó
có vấn đề viết hoa. Tưởng chừng
đây là "chuyện dễ", song đi vào lý
thuyết cũng như thực tiễn sử dụng
thì mới thấy... rắc rối muôn vàn!
Xưa, ông cha ta dùng chữ Hán, chữ Nôm, hoàn toàn
chẳng cần viết hoa hay viết thường.
Từ khi chữ quốc ngữ sử dụng các
mẫu tự Latin được hình thành và phổ
cập rộng rãi, vấn đề viết hoa
mới đặt ra.
Có lẽ nên ghi chú điều này: Hiện nay, cũng
tương tự chữ Hán, trên thế giới còn
một số hệ thống văn tự chẳng có
lối viết hoa.
Như chữ ả Rập, chữ Thái, chữ Lào,
chữ Khmer... Ngay cả những ngôn ngữ sử
dụng mẫu tự Latin để ghi chép thì tùy
từng dân tộc, từng cộng đồng mà quy cách
viết hoa cũng khác nhau.
Văn tự Đức chỉ viết hoa chữ đầu
câu và viết hoa mọi danh từ trong câu; không phân
biệt danh từ chung với danh từ riêng, mà
chỉ phân biệt danh từ với tất cả các
từ loại khác. Văn tự Pháp có cách viết
hoa gần giống Việt Nam, song cũng có những
khác biệt nhất định.
Không kể lối viết hoa trang trí trong nghệ
thuật đồ họa, vì lý do thẩm mỹ,
chữ chẳng đáng viết hoa vẫn viết hoa và
ngược lại (thường thấy trên bìa sách
báo và các bao bì hàng hóa, bích chương) thì viết
hoa trong tiếng Việt hiện đại nhằm
thể hiện bốn chức năng cơ bản: cú
pháp; tu từ; đối lập danh từ riêng
với danh từ chung; biệt hóa tên cơ quan, đoàn
thể, tổ chức, sản phẩm... Chúng ta
thử xem xét lần lượt từng loại.
Viết
hoa cú pháp:
Ấy là đánh mốc sự bắt đầu
một câu. Cứ mở đầu một câu, chữ
đầu tiên phải viết hoa, bất kỳ đó
là chữ gì. Điều này tạo phân đoạn
về phương diện cú pháp, khiến ý tưởng
trình bày được mạch lạc, khúc chiết,
dễ tiếp thu. Đây là lối viết hoa bắt
buộc của chuẩn chính tả Việt ngữ
hiện đại, nhìn chung được thực
hiện thống nhất khắp toàn quốc, từ
bắc tới nam. Kể cả người nước
ngoài và bà con Việt kiều dù ở phương
trời nào, khi soạn thảo văn bản tiếng
Việt đều nghiêm túc tuân thủ quy định
này.
Thực ra, quy định này được xác
lập cách đây chưa lâu lắm. Theo nhiều nhà
nghiên cứu, giai đoạn chữ quốc ngữ hình
thành vào thế kỷ 17 thì lối viết hoa cú pháp
chưa xuất hiện.
Sách Phép giảng tám ngày của ALEXANDRE DE RHODES in song
ngữ Latin - Việt vào năm 1651, cũng như các
thư từ viết bằng chữ quốc ngữ
thời ấy còn lưu lại, cho thấy:
Người ta chỉ viết hoa sau đoạn
xuống hàng và chữ viết hoa được
viết thụt đầu dòng; còn các câu trong đoạn
văn thì viết thường chữ đầu
cả.
Phải đến tháng 4-1865, khi Gia Định báo -
tờ báo Việt ngữ đầu tiên ở nước
ta - ra đời thì lối viết hoa cú pháp như
hiện nay mới thực sự được
khẳng định.
Căn
cứ tín hiệu nào mà chúng ta viết hoa cú pháp?
DẤU CHẤM (.):
Cứ chấm hết câu thì viết hoa mở đầu
câu kế tiếp.
Đó còn là DẤU CHẤM HỎI (?) và DẤU
CHẤM THAN (hay DẤU CẢM THÁN(!).
*** Rắc rối là DẤU CHẤM LỬNG...
(...) vì nó có thể kết thúc một câu, nhưng nó
có thể nằm giữa câu trong trường hợp
liệt kê hoặc do chủ ý người viết
muốn gây bất ngờ hay diễn tả sự
ngắt quãng, sự kéo dài về âm thanh, v.v.
Hãy so sánh mấy thí dụ sau:
- Lòng ta rộn rã nỗi yêu thương... (thơ Hàn
Mặc Tử)
- Cờ bạc là bác thằng... ăn trộm.
- Bước chân ra đi, nó khóc mãi... khóc mãi...
- Trang trại được trồng cam, quýt, xoài,
điều... thành từng luống ngay hàng thẳng
lối.
DẤU
CHẤM PHẨY (;)
Cũng là tín hiệu tương tự dấu
chấm lửng:
Sau dấu này, có khi viết thường, có khi
viết hoa. Đọc nhiều tác phẩm, ta thấy
các phần tương đối độc lập
trong câu được ngăn cách bằng dấu
chấm phẩy, chữ tiếp theo vẫn viết thường.
Thế nhưng, ở nhiều văn bản hành chính,
nhất là phần "căn cứ", "chiếu
theo", "xét đề nghị"... nêu đầu
tiên, thì sau các dấu chấm phẩy lại là
xuống dòng và viết hoa.
Sau DẤU
HAI CHẤM(:)
cũng thế.
Có trường hợp viết hoa. Có trường
hợp viết thường. Lắm khi rơi vào tình
trạng "chín người... mười ý"!
VIẾT
HOA TU TỪ:
Danh từ chung, theo nguyên tắc là không viết hoa
nếu nó không nằm đầu câu. Thế nhưng,
trong những điều kiện và hoàn cảnh
nhất định, muốn nhấn mạnh
một từ nào đấy, làm cho từ ấy mang
sắc thái biểu cảm, thì người ta viết
hoa.
Thí dụ:
- Con Người, hai tiếng vang lên đầy kiêu hãnh!
- ý niệm về Mẹ thường không thể tách
rời ý niệm về Tình Thương...
Viết hoa, qua những thí dụ vừa nêu, thường
biểu lộ sự tôn kính, góp phần làm câu
văn thêm độc đáo. Có thể gọi đây
là lối viết hoa tu từ.
Viết hoa tu từ còn được áp dụng khi
ghi tước vị, cấp bậc, chức
vụ hoặc các yếu tố khác gắn với tên
riêng, đặc biệt là các bậc danh nhân. Điều
này dẫn tới nhiều cách viết, tạo ra
sự không thống nhất.
Thử so sánh:
- Phù Đổng Thiên Vương
- Phù Đổng thiên Vương
- Phù Đổng Thiên vương
- Phù Đổng thiên vương
Người ta tỏ ra phân vân, chẳng biết nên
viết Chúa Trịnh, Chúa Nguyễn hay viết chúa
Trịnh, chúa Nguyễn. Nếu viết hoa chữ
"Chúa", thì phải viết Vua Lê, Vua Nguyễn.
Nếu viết thường chữ "chúa",
chữ "vua" ắt phải viết trạng
Quỳnh, nghè Tân, đồ Chiểu, tú Xương...
Vậy cũng đủ thấy rằng viết hoa
hay viết thường chưa dễ đạt
tới sự nhất trí trong một sớm một
chiều!
So với lối viết hoa cú pháp, thì lối viết
hoa tu từ đã xuất hiện sớm hơn: ngay
từ khi chữ quốc ngữ hình thành vào thế
kỷ 17. Đến nay, dù có đôi điểm chưa
thống nhất như đã nêu, song cả hai lối
viết hoa trên đại thể đều đã
đạt đến quy cách sử dụng tương
đối ổn định trong cộng đồng
người Việt.
Phức tạp, rắc rối là chuyện viết hoa
để đối lập danh từ riêng với danh
từ chung, và nhất là lối viết hoa nhằm
biệt hóa tên gọi cơ quan, đoàn thể,
tổ chức, sản phẩm...
Viết hoa để đối lập danh từ riêng
chung
DANH
TỪ RIÊNG
Danh từ riêng là gì? Danh từ chung là gì? Chúng khác
nhau chỗ nào? Theo công trình Hoạt động
của từ tiếng Việt do Đái Xuân Ninh biên
soạn (NXB Khoa học xã hội, HN 1978), thì:
"Danh
từ riêng là tên gọi của một người,
một vật, một tập thể riêng biệt. Danh
từ riêng phân biệt rõ rệt với danh từ
chung về mặt chức năng ngữ nghĩa. Danh
từ chung là tên gọi của một loạt sự
vật, chứ không phải của từng sự
vật riêng biệt. Chúng khác với danh từ riêng
ở chỗ bao giờ chúng cũng chứa đựng
một nội dung ý nghĩa nhất định,
kể cả những trường hợp mà chúng
chỉ là tên gọi của một đối tượng
duy nhất (mặt trời, quả đất...)".
Thể hiện trên văn bản tiếng Việt, danh
từ riêng mang dấu hiệu hình thức đặc
thù là viết hoa. Song, như Nguyễn Văn Tu
nhận xét trong chuyên luận Tiếng Việt trên
đường phát triển (NXB Khoa học xã hội,
HN 1982) thì:
"Viết hoa các danh từ riêng như thế nào là
một vấn đề không ổn định và cho
đến nay hầu như không có sự thống
nhất".
Để tiện khảo sát, ở đây chúng ta
tập trung xem xét quy cách viết hoa nhân danh (họ tên
người) và địa danh (tên đất).
Chừng ấy cũng đủ thấy... phức
tạp lắm rồi!
Về
nhân danh,
từ trước đến nay, tồn tại
nhiều cách viết hoa khác nhau dù cùng một họ tên
người.
Ví dụ:
- Công Huyền Tôn Nữ Lưu Ly
- Công huyền Tôn nữ Lưu Ly
- Công huyền tôn nữ lưu Ly
- Công - huyền Tôn - nữ Lưu-Ly
- Công - Huyền - Tôn - Nữ - Lưu - Ly
Về
địa danh,
cũng có nhiều cách viết.
Thí dụ: Sài Gòn, Sài gòn, Sài-Gòn, Sài-gòn, Saigon...
Sau này, theo Quyết định số 240/QĐ do
Bộ trưởng Giáo dục Nguyễn Thị Bình ký
ngày 5-3-1984, thì chuẩn chính tả được
thống nhất trên toàn quốc như sau:
Đối
với tên người và tên nơi chốn, viết
hoa chữ cái đầu tất cả các âm tiết,
không dùng gạch nối.
Thí dụ: Trần Quốc Toản, Quang Trung, Hà
Nội, Bình Trị Thiên, Vũng Tàu.
Điều ấy đã được áp dụng
trong tất cả văn bản từ bấy tới
nay.
Thế nhưng, không ít trường hợp vẫn còn
khiến mọi người băn khoăn. Viết
miền Nam hay Miền Nam, viết Bắc bộ hay
Bắc Bộ, viết kiểu nào?
Nếu thêm tọa độ, phương hướng
vào, càng lúng túng: nên viết Miền Cực Nam Trung
Bộ hay miền cực Nam Trung Bộ, miền cực
nam Trung Bộ, miền cực nam Trung bộ đây?
Viết hoa chữ cái đầu tất cả các âm
tiết, thì viết sông Hồng hay Sông Hồng,
viết Hồng hà hay Hồng Hà, viết đồng
bằng sông Cửu Long, hay Đồng Bằng Sông
Cửu Long đây? Lại thấy có sách báo in Đồng
bằng sông Cửu Long và Đồng bằng Sông
Cửu Long, kiểu nào đúng?
Có viết hoa tước vị, cấp bậc,
chức vụ hoặc biệt hiệu không? Mặc dù
điểm này từng đề cập ở phần
viết hoa tu từ, song giờ đây cũng nảy
thêm thắc mắc.
Viết Đại úy út Đen hay hay đại úy út
Đen, đại úy út Đen nhỉ?
Viết Xuân tóc đỏ hay Xuân Tóc Đỏ
nhỉ?
Nhân danh và địa danh tiếng Việt là thế, còn
không phải tiếng Việt thì sao?
Bản "Quy định về chính tả tiếng
Việt và thuật ngữ tiếng Việt" ban hành
kèm theo Quyết định 240/QĐ nêu trên có chỉ
cách viết tên riêng không phải tiếng Việt,
gồm tám trường hợp:
1. Nếu chữ viết của nguyên ngữ dùng
chữ cái Latin thì giữ đúng nguyên hình, kể
cả các chữ cái f, j, w, z; dấu phụ ở
một số chữ cái trong nguyên ngữ có thể lược
bớt.
Thí dụ: Shakespeare, Paris, Petofi...
2. Nếu chữ viết của nguyên ngữ
thuộc một hệ thống chữ cái khác thì dùng
lối chuyển từ chính thức sang chữ cái
Latin.
Thí dụ: Lomonosov, Moskva...
3. Nếu chữ viết của nguyên ngữ không
phải là chữ viết ghi từng âm bằng
chữ cái thì dùng lối phiên âm chính thức
bằng chữ cái Latin, thường là cách phiên âm
phổ biến trên thế giới.
Thí dụ: Tokyo, Kyoto...
4. Trường hợp những tên riêng mà trong
thực tiễn sử dụng rộng rãi trên thế
giới đã quen dùng một hình thức viết
bằng chữ cái Latin khác với nguyên ngữ thì dùng
tên riêng phổ biến đó.
Thí dụ: Hungary (dù nguyên ngữ là Magyarorszag), Bangkok
(dù nguyên ngữ là Krung Thep)...
5. Sông núi thuộc nhiều nước, nên có
những tên riêng khác nhau, thì dùng hình thức tương
đối phổ biến trên thế giới, song
vẫn có thể dùng theo ngôn ngữ địa phương
trong những văn bản nhất định.
Thí dụ: sông Danube / Donau / Duna / Dunares...
6. Những tên riêng hoặc bộ phận tên riêng mà
có nghĩa thì dùng lối dịch nghĩa phù hợp.
Thí dụ: Biển Đen, Guinea xích đạo...
7. Những tên riêng đã có hình thức phiên âm
quen thuộc trong tiếng Việt thì không cần thay
đổi, trừ khi có yêu cầu đặc
biệt.
Thí dụ: Pháp, Hi Lạp, Bắc Kinh, Lỗ Tấn...,
nhưng thay ý bằng Italia, thay úc bằng Australia...
Tuy vậy cũng chấp nhận sự tồn tại
khác nhau của một số tên riêng trong những
phạm vi sử dụng khác nhau.
Thí dụ: La Mã / Roma...
8. Tên riêng trong các ngôn ngữ dân tộc thiểu
số ở Việt Nam cũng thuộc trường
hợp không phải tiếng Việt (Kinh).
Xét tám trường hợp đã được quy
định, chúng ta thấy ngay rằng có những trường
hợp vẫn khó thống nhất (trường
hợp 5 hoặc 7).
Không hiếm trường hợp tồn tại nhiều
kiểu viết khác nhau trong thực tiễn áp
dụng cho đến nay đối với cùng một
tên riêng: Shakespeare / Xêchxpia / Sếch-xpia; Moskva / Moscow /
Moscou / Matxcơva / Mát-xcơ-va / Mạc Tư Khoa...
Như vậy, rõ ràng hiện trạng viết hoa
vẫn còn lúng túng và lung tung lắm lắm.
Ngay các từ mặt trời hoặc quả đất
dù đã được xác định là danh từ
chung, song sách báo vẫn in Mặt trời / Mặt
Trời hoặc Quả đất / Quả Đất.
Nếu căn cứ vào tiêu chí viết hoa để
đối lập danh từ riêng với danh từ
chung, thì trong trường hợp này, các em học sinh
bị nhầm lẫn là điều rất dễ
xảy ra.
Viết hoa để biệt hóa tên cơ quan, đoàn
thể, tổ chức, sản phẩm...
Tên cơ quan, đoàn thể, tổ chức, xí
nghiệp, công ty, sở, phòng, ban, trường
học, sản phẩm... được dùng như
những tên riêng - dù chúng không phải là danh từ
riêng hoặc chỉ chứa một vài danh từ riêng.
Toàn bộ tên gọi này được viết hoa ra
sao?
Bản "Quy định về chính tả tiếng
Việt và thuật ngữ tiếng Việt" ban hành
kèm Quyết định 240/QĐ nêu trên cũng
chỉ rõ:
Đối với tên tổ chức, cơ quan,
chỉ viết hoa chữ cái đầu của âm
tiết đầu trong tổ hợp từ dùng làm tên
.
Thí dụ: Đảng cộng sản Việt Nam, Trường
đại học bách khoa Hà Nội...
Trong giáo trình Tiếng Việt thực hành do Bùi Minh Toán
chủ biên (NXB Giáo dục, 2000), phần phụ
lục đã đăng toàn văn quyết định
cùng quy định ấy.
Thế nhưng, trong cả hai văn bản đều
in rõ: Bộ Giáo dục.
Vậy là ngược với quy định! Bởi,
theo quy định được nêu kèm ví dụ như
vừa dẫn, lẽ ra phải viết Bộ giáo
dục thì mới phù hợp chứ.
Qua thực tế, quy định này vẫn không
được áp dụng nghiêm túc vì rất nhiều
lẽ:
Một tên gọi cơ quan, đoàn thể, công ty, xí
nghiệp... lắm khi rất dài, mang đầy đủ
ý nghĩa về cấp độ trong một hệ
thống tổ chức nào đấy, về chức năng
và nhiệm vụ, lại kèm theo danh hiệu cùng địa
điểm.
Thí dụ: Trường đại học nông
nghiệp Hôxê Máctin Hà Nội; Công ty trách nhiệm
hữu hạn sản xuất, thương mại,
dịch vụ và xuất nhập khẩu lương
thực, thực phẩm và nông ngư cơ huyện
Châu Thành...
Lắm khi, danh từ chung được dùng làm danh
từ riêng trong tên gọi cơ quan hoặc sản
phẩm, tuy nhiên cách viết tồn tại rất
nhiều kiểu.
Thí dụ: Nhà xuất bản Giáo Dục / Giáo
dục; Báo Giáo dục và Thời đại / Giáo
Dục và Thời Đại/Giáo dục và Thời
đại; Tạp chí Tài Hoa Trẻ / Tài hoa trẻ;
Tủ sách Hai Tốt / Hai tốt... Thông thường,
người ta viết hoa cả cụm từ; Nhân Dân,
Tài Hoa Trẻ, Thế Giới Mới, Kiến Thức
Ngày nay, Khoa Học Phổ Thông...
Nhưng có người lập luận: Nếu
thế thì tên các tác phẩm cũng phải viết
hoa cả cụm từ. Chẳng hạn phóng sự
Tôi Kéo Xe, tiểu thuyết Gánh Hàng Hoa, tập
truyện Anh Phải Sống, bài thơ Màu Tím Hoa Sim,
ca khúc Nhìn những Mùa Thu Đi, bức tranh Thiếu
Nữ Bên Hoa Huệ...
Thậm chí, có người đề nghị
viết hoa tất cả: Nhà Máy Vòng Bi - Xích-Líp
Đông Anh; Xí Nghiệp Bóng Đèn-Phích Nước
Rạng Đông Hà Nội; Công ty Bảo Tồn Di Tích
Cố Đô Huế...
Viết kiểu này, cộng thêm các lối viết hoa
khác (viết hoa cú pháp, viết hoa tu từ, viết
hoa danh từ riêng), nếu không khéo sẽ xuất
hiện những văn bản toàn viết hoa và
viết hoa!
Xu hướng hiện nay là viết hoa không theo âm
tiết mà theo từ trong các tên gọi cơ quan,
tổ chức.
Thí dụ: Bộ Thông tin, Tuyên truyền, Văn hóa và
Du Lịch Lào; Trường Đại học Sư
phạm Thành phố Hồ Chí Minh; Nhà hát Cải lương
Trần Hữu Trang...
Cũng chưa ổn! Vì theo cách này, viết Nhà hát
Tuồng Đào Tấn e dễ gây ngộ nhận, mà
phải viết Nhà hát tuồng Đào Tấn.
Vậy phải xây dựng mô thức thế nào để
khỏi "lúc viết kiểu kia, lúc ghi kiểu
nọ" rất ... phi hệ thống?
Hội nghị khoa học "Chuẩn mực hóa chính
tả và thuật ngữ khoa học" do Viện Ngôn
ngữ học kết hợp tổ chức với
Trung tâm biên soạn sách cải cách giáo dục
(Bộ Giáo dục) đã diễn ra rất quy mô, liên
tục từ Hà Nội (7-1978) - vào Huế (8-1978), TP
Hồ Chí Minh (10-1978) rồi Hà Nội (6-1979), vậy mà
vẫn không đạt đến sự nhất trí
về quy tắc chuẩn chính tả chung.
Nhiều hội nghị, hội thảo mang chủ
đề tương tự lại tiếp tục
được tổ chức bấy nay với kết
quả chẳng có gì khả quan hơn.
Một vị giáo sư ngôn ngữ học lão thành phát
biểu:
- Dù muốn dù không, việc chuẩn hóa chính
tả tiếng Việt cũng phải được
xúc tiến để đạt đến sự
nhất trí cao dựa trên cơ sở khoa học.
Việc này sẽ thuận lợi nếu các chuẩn
mực ngôn ngữ khác của tiếng Việt
được xác định một cách vững
chắc. Riêng quy cách viết hoa, muốn khắc
phục tình trạng rối rắm như hiện nay,
cũng cần phải dựa trên nhiều thành
quả khảo sát và nghiên cứu thật triệt
để.
Phúc Đường
(Tạp chí Tài hoa trẻ)
|