|
Người làng Bất Nghị,
thuộc tỉnh Quảng Nam (Trung Phần), hiệu
là Thái Xuyên thi đỗ khoa Giáp Thìn (1904). Là
một người cầu tiến và vì chịu
ảnh hưởng của các học giả Trung
Hoa là Lương Khải Siêu, Khang Hữu Vi, ông
cực lực đả kích lối từ chương
khoa cử, đề nghị một lối học
mới có tinh thần cứu quốc. Năm 1905, ông
cùng với các đồng chí là Phan Chu Trinh,
Huỳnh Thúc Kháng định vào Nam hô hào công
cuộc Duy tân. Tới Bình Ðịnh gặp lúc quan
tỉnh mở kỳ thi khảo hạch, ra đầu
bài thơ là Chí thành thông thánh và bài phú Danh sơn
Lương Ngọc, cả 3 ông định nhân
dịp cổ động việc nước,
liền nộp quyển làm bàị Những bài
của 3 ông khiến quan tỉnh phải điên
đầu, báo cáo về triều đình Huế
để quyết định. Vào đến
vịnh Cam Ranh, nhân có chiến hạm Nga vào đó
lánh nạn, 3 ông thuê thuyền ra tận nơi xem.
Năm 1907, ông làm Giáo thọ ở phủ Thăng
Bình, tỉnh Quảng Nam, ông mở một lớp
chữ Pháp trong trường, rước thầy
về dạy học sinh. Bọn quan lại cựu
học không ưa, liền tìm cách đổi ông vào
Khánh Hòa. Năm 1908, xảy ra cuộc kháng thuế
ở Quảng Nam, phần lớn thân sĩ trong
tỉnh bị bắt. Việc này làm chấn động
các giới trong nước. Tại Khánh Hòa,
Trần Quý Cáp làm một bức thư gửi cho các
bạn hữu tại Quảng Nam, trong đó có
những lời lẽ dí dỏm như sau:Cận văn
ngô châu cử nhứt khoái sự, ngô văn chi, khoái
nhậm, khoái thậm Nghĩa là: Gần đây nghe
trong tỉnh nhà làm một việc rất thú, tôi
nghe tin lấy làm thích lắm. Sau đó ông bị
bắt giam và bị khép vào tội mưu phản,
lãnh án bị chém ngang lưng tại Khánh Hòa.
Trước cái chết của trang
liệt sĩ Trần Quý Cáp, Huỳnh Thúc Kháng có
làm bài thơ khóc như sau:
Thư kiếm tiêu nhiên độc xuất
môn
Nhứt quan thác lạc vị thân tồn
Trực lương tân học khai nô lũy
Thùy tín dân quyền chủng họa côn.
Bồng đảo xuân phong huyền viễn
mộng,
Nha Trang thu thảo khấp anh hồn
Khả liên nhứt biệt thành thiên cổ
Ðà Nẵng phân trầm tửu thượng
ôn.
Dịch:
Gươm xách xăm xăm tách dặm
miền
Làm quan vì mẹ há vì tiền
Quyết đem học mới thay nô kiếp
Ai biết quyền dân nảy họa nguyên.
Bồng đảo gió chưa đưa
giấc mộng,
Nha Trang cỏ đã khóc hồn thiêng,
Chia tay chén rượu còn đương nóng,
Ðà Nẵng đưa nhau lúc xuống
thuyền.
|