Thang âm trong âm nhạc tộc người Tà Ôi - Pa Kô, Kơ Tu

Những bài cùng tác giả

  Tà  Ôi  là một tộc ít người, âm nhạc của họ là âm nhạc dân gian, dân gian thuần túy, không pha tạp yếu tố chuyên nghiệp như một số vùng dân ca của người Kinh (Việt). Vì vậy, chúng tôi không chủ trương dùng thuật ngữ điệu thức đi kèm với thang âm như thói quen lâu nay vẫn sử dụng khi khảo sát ngôn ngữ âm nhạc trong dân ca người Việt nói chung. Bởi vì điệu thức chỉ biểu hiện rõ trong nhạc chuyên nghiệp như ca Huế, ca Trù, ca nhạc tài tử... gồm một hệ thống bài bản hoàn chỉnh, chặt chẽ được phân chia thành hơi, thành điệu giọng phức tạp.

  Âm nhạc của người Tà Ôi  thô mộc hơn nhiều so với âm nhạc dân gian của người Kinh (Việt) nếu so sánh đối chiếu đồng hạng và không xét đến các yếu tố khác trong đặc trưng văn hóa tộc người, như hệ tiếng nói, cũng là một yếu tố quan trọng đối với việc hình thành ngôn ngữ âm nhạc. Khi bàn về Âm nhạc các tộc người ở Trường Sơn - Tây Nguyên, tác giả Phạm Duy căn cứ vào cách phân chia tuổi nhạc của nhà nghiên cứu âm nhạc người Đức: Walter Wiora và xếp tuổi nhạc của các bộ tộc Trường sơn vào tuổi nhạc thứ nhất: “Nhạc thời khuyết sử và sự tiếp nối ở những dân tộc hậu tiến, khởi sự từ khi loài người bắt đầu biểu lộ bằng âm nhạc và vẫn còn tồn tại ở một vài nơi trên thế giới hiện nay”. [1]

  Sự phân chia âm nhạc loaì người thành 4 tuổi nhạc của Waiter wiora không khác lắm so với cách phân chia các thời kỳ âm nhạc trong lịch sử âm nhạc Phương Tây. Tuy nhiên, căn cứ vào đó để xếp âm nhạc của các tộc ít người Trường Sơn - Tây Nguyên Việt Nam vào thời kỳ âm nhạc nguyên thuỷ thì có gì đó hơi khiên cưỡng, máy móc gần với luận điểm của một số nhà nhạc học Phương tây trước đây cho rằng quá trình phát triển âm nhạc từ lạc hậu đến văn minh thể hiện trong quá trình phát triển thang âm điệu thức từ 3,4 âm đến 5 âm, 7 âm và 12 âm mới là dân tộc văn minh! vần đề này chúng tôi không bàn thêm.

  Qua khảo sát âm nhạc của tộc người Tà Ôi  ở Thừa Thiên Huế trong một số bài hát bản đàn, điều trước nhất nhận thấy là thang âm của tộc người này không cùng họ với thang âm bình quân trong âm nhạc cổ điển Châu Âu. Điều này thấy rõ ràng hơn so với trong âm nhạc dân gian và cổ truyền chuyên nghiệp của người Kinh (Việt), đó là những quảng âm “lơ lớ” không ứng với các bậc thang âm bình quân, cũng là ngũ cung, nhưng không phải ngũ cung không bán cung do ảnh hưởng của nhạc Trung quốc (ngũ cung đúng). Tuy vậy chúng tôi cũng chưa đủ điều kiện nghiên cứu đầy đủ để căn cứ, kết luận thang âm trong âm nhạc người Tà Ôi  là thang âm do một quãng 8 chia ra 7 cung đồng đều, mà chỉ lấy 5 cung, bỏ 2, như GSTS Trần Văn Khê nêu ra trong một chuyên khảo về âm nhạc Đông Nam Á.[2] Hơn nữa, đây chỉ là nhạc dân gian của một tộc ít người ở một địa bàn hẹp chứ không phải nhạc chuyên nghiệp, và chưa hẳn đã phổ biến ở quy mô khu vực.

  Trong các điệu hát, đàn của người Tà Ôi , dù trên thang 3,4 hay 5 âm điều bộc lộ sự chênh lệch giữa các bậc tương ứng so với thang hệ bình quân, mà điều này ảnh hưởng rất dễ nhận thấy bởi sự tạo ra các quảng 3 trung tính: lớn hơn quãng 3 thứ ± 50 cents và nhỏ hơn quãng 3 trưởng ± 50 cents. Sự non, già khoảng ¼ cung này lỗ tai cảm nhận không phải là khó khăn lắm, nhưng chúng tôi cũng phải kiểm tra lại bằng chức năng Scale tuning của thiết bị âm nhạc điện tử. Để kí âm các bậc non, già ¼ cung này, chúng tôi cũng tạm dùng ký hiệu:

   - Dấu  : để chỉ âm đó chỉ thấp hơn ¼ cung (- 50 cents)

  - Dấu : để chỉ âm đó chỉ cao hơn ¼ cung (+ 50 cents)

  Mặc dù các điệu hát của người Tà Ôi, hiếm bài được hát trên một thang 5 âm đầy đủ, mà  giai điệu thường khống chế trong một tầm cử  hẹp gồm 3,4 âm, nhưng chúng tôi không xem đây là loại thang 3 âm (Tritonique), thang 4 âm (tétratonique) độc lập mà chỉ xem xét nó trên cơ sở một thang âm thiếu của các dạng thang 5 âm không chia theo hệ thống bình quân.

  Với thang 5 âm sau đây: 

  Chúng tôi tạm thời kí hiệu bằng số  La mã để xác định vị  trí các nốt trong thang âm trường hợp khi có ý định làm rõ một vấn đề gì đó chứ không hàm ý là các bậc trưng điệu thức cũng như mối tương quan giữa chúng như trong lý thuyết âm nhạc.               

 Điệu ru con Tà Ôi  đã hát ở các khoảng 3 âm khác nhau tạo ra những biến thể âm điệu khác nhau. Chúng tôi tạm gọi tên các biến thể theo thứ tự khi ghi âm.

  Điệu Hát ru 4 (được ghi với âm khởi đầu là son) đã hát với khoảng 3 âm: I - II – III                                                      

  Hát ru 2 thì được hát trên khoảng 3 âm:  II - III - IV   

      Do điệu hát chỉ có 3 âm, mỗi bài lại hát trên  khoảng 3 âm khác nhau của các thang 5 âm trên trông như hai dạng thang 3 âm khác nhau đã tạo nên âm điệu khác nhau.   

 Hát ru 1 cũng hát trên khoảng 3 âm I - II - III nhưng được bổ sung thêm âm bậc IV. Mặc dù âm này chỉ xuất hiện vớ thời gian rất ngắn nhưng cũng xem như đã hát trên khoảng 4 âm của thang 5 âm này.                                       

  Điệu hát Calơi 1 gồm 3 âm, hát trên khoảng 3 âm:  I - III - IV và nét nhạc của đàn âm preeng gồm 4 âm mi - fa - sol lại ứng với khoảng 3 âm I - II - III .

  Một số điệu hát, bài nhạc khác như Chachấp, Calơi 2 , nha nhim, ân tói, bài sáo Areeng thì được hat với đầy đủ 4,5 âm của dạng thang 5 âm có đặc điểm bậc III non ± 50 cents đã nêu.                                        

  Ngoài dạng thang 5 âm phổ biến trên, còn có dạng thang âm mà chúng tôi cho là biến thể của dạng trên vì bước quãng 3 gồm 2 nguyên cung cũng bị  non ± 50 cents: 

Trong dạng thang âm này, bậc I và II cách nhau 1,5 cung tạo thành quãng 3 thứ nhưng hiệu quả âm bậc II căng hơn một ít so với nốt ghi. Vì chưa đến 50 cents nên chúng tôi không ký hiệu bằng dấu #.   

Trong  các bài nhạc cho khèn và điệu hát Amiêng điều được diễn tấu và hát trên dạng thang âm này, và nó cũng gần gủi với thang âm của đàn Ân toong:

Một dạng thang âm khác tuy rất ít nhưng cũng có mặt trong âm nhạc người Tà ôih. Trong điệu hát xiêng và nét nhạc đàn Âm phưng, dù chỉ có 3 âm nhưng sự quán xuyến chủ đạo của trục quãng 4 trong điệu hát biểu hiện nét đặc trưng của thang âm này:        

Trên đây là 1 nhận xét bước đầu về thang âm trong âm nhạc dân gian của người Tà ôi. Như đã nêu ở trước, điều cảm nhận trước nhất của chúng tôi là các bậc trong thang âm họ hát, đàn điều có các bậc non,  hoặc già hơn so với hệ thống bình quân. Có thể đó là một dạng thang âm do một quãng 8 chia làm 7 cung đồng đều chỉ lấy 5 cung, bỏ 2 cung, hoặc quãng 8 chia làm 5 cung đồng đều như ý kiến của GSTS Trần văn Khê khi nói về đặc điểm chung của thang âm các nước Đông Nam Á. Nhưng hoặc do người hát chưa chính xác, người thổi sáo, thổi kèn chưa tới, hoặc một số nhạc cụ ví quá thô sơ chưa đạt độ chuẩn trong các chế tác. Và, hoặc là thời tiết làm mất độ chính xác của một số nhạc cụ làm bằng tre nứa, gỗ tạp v.v....mà trong khảo cứu bước đầu này, vì chưa đủ điều kiện và thời gian nên cũng chỉ nêu ra được một số vấn đề có tính chất sơ bộ, chưa có sự thống kê, so sánh, đối chiếu nhiều mặt hầu đạt được những nhận xét, kết quả mang tính khoa học cao đối với một tính cách âm nhạc còn in đậm dấu ấn thiên nhiên, nhưng trữ tình này. 
 

[1] Đặc khảo về dân nhạc ở Việt Nam. Nxb Hiện Đại. SG 1972. Mục dân nhạc bộ tộc Trường Sơn