Chỉ trong vòng hơn một tuần lễ, một đợt diễn biến cúm
ở người do virus gây bệnh ở heo (heo, gọi tắt cúm heo) khá bất thường và
phức tạp xuất hiện ở Mexico, sau đó lan sang một số nước khác mà đường
lây truyền ngoài trực tiếp giữa heo sang người còn được cho là giữa
người với người.
Cúm bất thường vì mùa cúm thường xảy ra vào mùa
đông-xuân, nhưng hiện nay ở trung-bắc Mỹ đang chuẩn bị vào hè. Tính phức
tạp ở chỗ, với vỉ-rút cúm heo, nếu biểu hiện ở người thì thường nhẹ,
nhưng theo con số báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) ở Mexico đã có
đến 7 người tử vong trong tổng số 26 người mắc được xác định chắc chắn
là do cúm heo. Cho đến nay trên toàn cầu đã công bố 106 trường hợp và
trên 7 nước. Trong khi đó con số do Bộ Y tế Mexico đưa ra số tử vong do
cúm được xác định và cả nghi ngờ do cúm heo là 152 trường hợp cho đến
hiện nay. Ngoài ra, phân lập virus cho thấy ở trên các bệnh nhân bị
nhiễm và mắc bệnh thì thấy mặc dù phân nhóm chính là virus cúm heo dòng
H1N1, nhưng cấu trúc của nó rất khác với các chủng H1N1 từng gặp ở người
và cả heo từ trước đến nay.
Một trong những cơ chế phòng vệ của người là khả năng
nhận dạng virus và tạo sẵn kháng thể trong người, để khi con virus này
tấn công lại lần sau thì có thể chống trả dễ dàng, nên dù có nhiễm cũng
không biểu hiện hoặc chỉ bị nhẹ rồi khỏi. Tuy nhiên, virus cúm A có đặc
điểm là cấu trúc kháng nguyên bề mặt của nó không ổn định, và có nhiều
yếu tố tác động có thể làm nó biến đổi một cách dễ dàng. Do đó, với một
loại virus mới bị biến hình như vậy và có thể gây bệnh thì chủ thể nhiễm
bệnh có thể là người hay vật đều không có khả
năng phòng vệ tức thời vì cơ thể chưa kịp sản xuất kháng thể cho loại
virus mới này. Nếu độc tố virus mới này đủ mạnh
thì khả năng tử vong cao. Cộng thêm, nếu loại virus mới đó có khả năng
lây lan nhanh và mạnh giữa người với người mà không khu trú được thì
nguy cơ của một đại dịch toàn cầu có thể xảy ra.
Đặc điểm của virus cúm heo và khả năng gây đại
dịch
Đối với loài heo, bằng chứng khoa học cho thấy nó có
thể một lúc cảm nhiễm không chỉ virus cúm của heo (virus A) không thôi
mà nó còn nhiễm hỗn hợp cả virus cúm của loài chim và cả virus cúm ở
người. Khi đó, cơ thể heo không khác nào là một cái máy trộn, làm kết
hợp giữa ba virus ở ba chủng loại khác nhau heo-chim-người và có thể sản
sinh ra một dòng virus cúm heo mới. virus mới này lại có thể lây trực
tiếp đến người. Chính vì thế, mà WHO và các chuyên gia trên thế giới tỏ
ý quan ngại đợt dịch cúm ở người do virus cúm heo gây ra hiện nay. Việc
lây truyền trực tiếp virus của heo, từ heo sang người và gây bệnh ở
người, hay còn gọi là tình trạng vượt rào cản chủng loại, thì đã rõ.
Ngoài ra, xét nghiệm cũng đã tìm thấy sự hiện diện cùng một chủng loại
virus mới giống nhau ở các bệnh nhân, mà họ chưa từng có tiền sử tiếp
xúc với heo hoặc sống gần vùng heo bị bệnh, làm cho giới khoa học quan
ngại đến một sự lây truyền trực tiếp giữa người và người với nhau. Tuy
nhiên, hiện nay mức độ lây truyền đó nếu có thì vẫn còn trong tình trạng
giới hạn chứ chưa lan rộng. Thế nhưng độc tính của virus mới này khá
mạnh, so ra còn mạnh hơn cả độc tính của H5N1 (cúm gia cầm) nếu nhìn vào
con số tử vong ở Mexico. Một quan ngại khác, một số kết quả thí nghiệm
còn cho thấy dòng virus cúm heo mới này lại đề kháng với loại kháng sinh
chống virus được cho là hữu hiệu nhất hiện nay- oseltamivir (hai biệt
dược trên thị trường là tamiflu và relenza).
Tông hợp các yếu tố đó của virus cúm heo và đợt cúm do
chủng loại có khả năng biến thể này đang gây ra đợt dịch hiện nay mà WHO
đã ra cảnh báo mức độ dịch cấp 4, tức là một đợt dịch cúm đã hội đủ các
điều kiện để có thể gây ra thành dịch và tiến tới nguy cơ đại dịch toàn
cầu: virus mới, vượt rào cản chủng loại, từ heo sang người, độc tố mạnh
và có khả năng lây giữa người và người với nhau.
Phòng ngừa
Vậy chúng ta có thể làm gì và cần phải làm gì trước
đợt bệnh dịch mới này để ngăn ngừa và phòng chống? Theo phương thức ngăn
ngừa căn bản dịch tễ học là chúng ta cần phải cắt đứt đường lây truyền
trong chu trình giữa heo-virus-người-người.
Phòng ngừa cộng đồng
Chúng ta không có khả năng kiểm soát được virus, cũng
không thể giết heo, bởi vì rất nhiều con heo mang virus mà không mắc
bệnh, và chúng ta không biết nguồn này ở đâu, điều này cũng giống như
cúm gia cầm H5N1.
Do đó chỉ có một khâu bảo vệ thụ động và khu trú, tức
là cách ly những khu vực được xác nhận là heo có bệnh cúm để giảm thiểu
nguy cơ lây trực tiếp từ heo sang người. Ngoài ra còn có nguy cơ lây
giữa người với người nên cần khu trú những người có biểu hiện như cúm
vừa mới từ vùng dịch đến hoặc trở về thông qua kiểm soát cửa khẩu.
Virus cúm là loại lây lan qua
đường hô hấp trên, cụ thể là đường mũi, miệng, nên giảm bởt tình trạng
tập trung tụ tập nơi đông người, và hạn chế đến mức tối đa.
Đối với những người đã xác định khả nghi cần phải cách
ly, và tránh tiếp xúc với họ. Theo dõi và điều trị bệnh nhân theo phác
đồ. Bệnh nhân cần cho đeo khẩu trang để bớt phóng thích nguồn virus ra
ngoài. Khẩu trang thích hợp nhất là loại N95, tuy nhiên một loại khẩu
trang y tế thông thường cũng chấp nhận được, bởi vì ngay cả khẩu trang
N95 thì kích thước của các khe hở mà chúng ta không nhìn thấy đó cũng
vẫn lớn hơn nhiều so với kích thước con virus AH1N1.
Phòng ngừa ở mức độ cá nhân
Phòng ngừa chủ động tốt nhất cho cá thể là tiêm phòng
cúm. Tuy nhiên đối với loại virus cúm heo mới này chúng ta chưa có
vaccine đặc hiệu. Dù sao một loại vaccine cúm A thông thường cũng có thể
giúp cơ thể tạo kháng thể đối với dòng cúm A. Vaccine cũng chỉ nên dùng
vào đầu vụ dịch mới có hiệu quả, tức là cần phải tiêm sớm ít nhất 3
tháng thì cơ thể mới có thể tạo kháng thể chống virus. Người trên 60
tuổi nên tiêm vaccine.
Cho nên phương thức phòng ngừa tốt nhất cho cá nhân
hiện nay là thực hành lối sống vệ sinh, rửa tay sạch sẽ, tránh thói quen
dùng tay ngoáy mũi, vuốt mặt. Ăn uống hợp vệ sinh, giàu chất bổ dưỡng để
nâng cao sức đề kháng của cơ thể, tránh thức khuya, sinh hoạt quá độ làm
giảm sức đề kháng của cơ thể. Tránh tụ tập nơi đông người. Nên hạn chế
đi đến vùng đã được cảnh báo có dịch, tránh bệnh nhân mắc bệnh ít nhất 1
met, và cần phải mang khẩu trang khi chăm
sóc bệnh nhân. Tuy nhiên, việc mang khẩu trang thường ngày không cho
thấy có tác dụng gì hơn trong việc bảo vệ khỏi bị nhiễm.
Mặc dù virus cúm có nguồn gốc từ heo, nhưng thịt heo
không hề có khả năng lây bệnh. Vì virus cúm heo chỉ sinh sống trong con
heo còn sống, và virus cúm rất nhạy cảm, dễ chết khi ra môi trường
ngoài, và bị bất hoạt ở 56 độ C, và chết ở 70 độ C. Thịt heo đã mổ cũng
không có chứa virus.
Thuốc điều trị
Cúm A nói chung và cúm heo nỏi riêng là loại không có
thuốc điều trị đặc hiệu, mà cơ thể con người tự đề kháng đến khi bệnh tự
khỏi. Thực tế, cúm heo là một loại cúm vừa và
nhẹ, ít gây ra bệnh cảnh nặng, trừ trường hợp virus biến thể có độc lực
mạnh.
Tuy nhiên, hiện nay trên thị trường vẫn có các thuốc
kháng virus được chia làm hai loại, một loại ức chế men và một loại ức
chế sự tăng sinh của virus trong cơ thể bệnh. Nhưng các loại thuốc chỉ
có tác dụng trong vòng 48 giờ sau khi nhiễm. Trong khi đó thời gian này
bệnh nhân gần như không có triệu chứng gì nên không xác định được. Dùng
thuốc sau đó gần như không có tác dụng. Thế nhưng mà thuốc cũng không có
tác dụng diệt được virus mà cho tới nay các loại thuốc này chỉ cho thấy
có khả năng rút ngắn ngày bị bệnh hơn là làm giảm bớt độ nguy kịch của
triệu chứng. Cho nên không nên quá phụ thuộc vào các loại thuốc này.
Mức độ nguy hiểm của bệnh cúm tuỳ thuốc vào khả năng
đề kháng của cơ thể và biến chứng do cúm gây ra. Do đó điều trị triệu
chứng, nâng cao thể trạng, ngăn ngừa và điều trị biến chứng là điều trị
chính cho các bệnh nhân bị cúm nặng.
Cúm nhóm A nói chung, cúm heo nói riêng vốn dĩ không
xa lạ gì với chung ta đã hàng thế kỷ qua. Tuy hiểu biết về cấu trúc và
sinh học của chúng rất rõ, nhưng hầu như khoa học không có phương thức
đặc trị cũng như phòng ngừa triệt để. Chu kỳ nào và tại sao cúm thay đổi
hàng năm thành dịch lẻ tẻ hay lớn, nặng hay nhẹ gần như chưa biết được.
Nhưng không vì thế mà chúng ta phải lo lắng, vì mọi biện pháp chúng ta
có thể làm được đều nằm trong phương thức giữ vệ sinh phòng bệnh cá
nhân, và theo dõi thông tin từ các cơ quan y tế có thẩm quyền để thực
hiện đúng chiến dịch phòng ngừa bệnh.