Tai-nạn phóng-xạ Goiânia

Những bài cùng tác giả

Một năm sau tai-nạn Tchernoby, lại xảy ra một tai-nạn khủng-khiếp tương-tự nhưng ít ai nói tới. Đó là tai-nạn phóng-xạ Goiânia, bên Brazil.

Trong bài này chúng tôi xin trình bày diễn-biến của tai-nạn và những bài học có thể rút ra từ tai-nạn này. Chúng tôi dựa trên điểm-báo của tổ-chức Info Nucleaire[1], báo-cáo của IAEA (International Atomic Energy Agency, Cơ-quan Năng-lượng Nguyên-tử Quốc-tế)[2] và những gì các đồng-nghiệp đã kể cho tôi hồi đó.

Diễn-biến

Khi viện y-khoa phóng-xạ Goiânia đóng cửa năm 1985 thì những viên-chức bỏ lại tại chỗ một thiết-bị chữa bệnh vẫn còn chứa cesium Ce-137. Sau đó có nhiều người vô-gia-cư đến tạm-trú ở cơ-sở bỏ hoang. Ngày 13 tháng chín 1987, hai thiếu-niên gỡ đầu của thiết-bị đó và ăn cắp mang đi.

Về đến nhà, hai em tìm cách đập phá đầu thiết-bị, nhưng chỉ có thể mở được nắp thiết-bị và moi ra một vật tỏa ánh sáng màu xanh rất đẹp. Nghĩ rằng đây là một vật lạ có giá-trị hai em đem bán cho một người lái buôn đồ đồng nát với giá bán tương-đương 30 đô-la mỹ. Người lái buôn này tính gọt vật tỏa ánh sáng màu xanh thành một mỹ-trang để tặng vợ. Cả ba người đều không biết vật tỏa ánh sáng màu xanh đó là chất phóng-xạ cesium Ce-137 và màu xanh là biểu-hiện của hiệu-ứng Tcherenkov.

Giao-dịch này khởi đầu cho một chuỗi nhiễm-dịch. Ngoài ba người kể trên, những công-nhân xử-lý đồ đồng nát bị nhiễm khi đập vỡ thiết-bị. Sau đó là vợ và em vợ người lái buôn bị nhiễm độc. Người này đã đánh rơi một chút bụi cesium phóng-xạ xuống sàn nhà. Một em bé, sáu tuổi, ngồi ở sàn nhà thấy bụi phóng-xạ có màu xanh đẹp mang lên miệng nếm và mang một mớ đi khoe mẹ và làm bà mẹ cũng bị nhiễm. Sau đó có hàng xóm và mẹ vợ người lái buôn đến thăm nhà. Họ cũng bị nhiễm. Sau khi chia tay họ vô-tình phân-tán cesium sang những nhà lân-cận. Rất mau, người này nhiễm người kia, cả thành-phố Goiânia, con người, cây cỏ cũng như súc-vật, bị nhiễm-độc. Ngày 25 tháng chín, người lái buôn kia bán lại vật lạ cho một người khác.

Lúc đầu ai cũng hăm-hở muốn xem cái vật kỳ-diệu tỏa màu xanh này mà không biết đó là một chất độc. Sau vài hôm, vợ người lái buôn nhận thấy những người thân-cận của mình đều phát-hiên cùng những triệu-chứng bệnh dày-ruột : ăn không ngon miệng, nôn mửa và tiêu chảy. Nhà thương tưởng rằng gia-đình này bị ngộ-độc bởi nước giải-khát bà chủ nhà đãi. Nhưng sau khi phân-tích, nước giải-khát được giải-oan. Khi hỏi chuyện, các bác-sĩ tình cờ biết được trong nhà nhà người lái buôn đồ đồng nát có một vật lạ khả-nghi nên xin bà chủ nhà cho xem. Theo lời yêu-cầu của các bác-sĩ, ngày 28 tháng chín, vợ người lái buôn lấy xe buýt mang những phần còn lại của nguồn phóng-xạ đến bệnh-viện. Trong chuyến đi xe buýt này lại có thêm một số người bị nhiễm trong đó có ít nhất năm người bị nhiễm nặng. Khi thấy hiện vật, các bác-sĩ hiểu ngay nguyên-nhân của căn bệnh : đúng là nhiễm xạ rồi. Ngày 29, một bác-sĩ dùng một xạ-kế mượn ở Nuclebra (cơ-quan nguyên-tử-năng quốc-gia Brazil) để xác-định sự có mặt cuả chất phóng-xạ. Ngay tối hôm đó báo-động được phổ-biến giữa công-chúng. Chính-phủ liên-bang Brazil và IAEA can-thiệp.

Sau khi nhận được hung-tín, chính-quyền địa-phương thiết-lập một trung-tâm kiểm-nghiệm ở vận-động-trường Goiânia. Dân chúng nhôn nháo xếp hàng để xin được kiểm-nghiệm với nguy-cơ người thực-sự bị nhiễm truyền-nhiễm cho người lành.

Mười vạn người đã được kiểm-nghiệm. Một nghìn người bị nhiễm một lượng tương-đương với một năm hấp-thụ phóng-xạ tự-nhiên. Khoảng 97 phần trăm những người này đã hấp-thụ từ 10 đến 200 mSv và có một phần trên 2.000 đến một phần trên 100 nguy-cơ bị ung-thư vì phóng-xạ. 244 người đã bị nhiễm một lượng đáng kể. Trong số đó 129 người nội-thân bị nhiễm. Đa-số những người bị nhiễm nội-thân này đã hấp-thụ một liều lên tới 50 mSv. Tất cả nạn-nhân đều được chính-phủ liên-bang Brazil bồi-thường và chạy chữa miễn-phí[3].

Hai mươi năm quân-nhân một trường võ-bị được điều tới để chỉ-huy những việc khử-nhiễm môi-trường. Một phi-cơ có gắn xạ-kế bay lượn trên bầu trời Goiânia và phát-hiện tám nơi trong thành-phố bị nhiễm-xạ. Người ta điều-khiển từ xa một rô-bốt ủi đất phá hủy nhà của người lái buôn, đốn cây và cạo đất ở những nơi bị ô-nhiễm. Những mảnh vụn của căn nhà cùng với 15 tấn những vật-liệu bị nhiễm-xạ khác được đổ vào những thùng phuy và chở đi một nơi hẻo lánh cách Goiânia 30 cây-số. Người ta đóng bốn quan tài mỗi chiếc nặng 600 ki-lô để linh-niệm bốn nạn-nhân đã chết.

Trên phương-diện hình-sự, bảy người bị truy-tố, trong đó có năm người bị -truy-tố về tội vô-trách-nhiệm dẫn đến tử-vong. Năm người đó là cựu-giám-đốc bệnh-viện y-khoa phóng-xạ Goiânia, ba bác-sĩ của bệnh-viện và chuyên-gia đã lắp đặt thiết-bị phóng-xạ cho bệnh-viện.

Nhận xét

Tai-nạn Goiânia và tai-nạn Tchernobyl khác nhau ở nhiều điểm.

Trước-tiên Tchernobyl là một tai-nạn hạt nhân : một lò hơi nổ vì khi thiết-kế đã bỏ qua khả-năng cacbon trong lò có thể cháy, tăng nhiệt-độ và làm cho nước bốc hơi một cách bùng nổ. Số nạn-nhân cao vì một lò phản-ứng hạt nhân chứa nhiều chất phóng-xạ và khi nổ thì tung những vật-liệu đó ra một diện-tích lớn. Tchernobyl chủ-yếu là hậu-quả phối-hợp của sự vô-trách-nhiệm ở mọi cấp chỉ-huy, từ lãnh-đạo Nhà Nước Liên-xô đã ra lệnh cho thực-hiện nhà máy mặc dù đã được cảnh-báo lò phản-ứng loại RMBK sẽ vận-hành ở dạng không ổn-định, đến những người điều-khiển nhà máy đã tắt hệ-thống bảo-vệ an-toàn để cố ý không tuân theo lệnh cấm tiến-hành thử-nghiệm họ muốn thực-hiện. Tới khi nhận được tin báo-động thì mỗi cấp đã bắt đầu kiếm cách che dấu sai-phạm của mình bằng cách không báo ngay lên cấp trên tình-trạng có tai-nạn . Những người này có học nên không thể tránh được trách nhiệm.

Tai-nạn Goiânia cũng có nguồn gốc sự vô-ý-thức của một số người có học. Nhưng hai thiếu-niên khởi đầu tai-nạn Goiânia là những bụi đời không có kiến-thức khoa-học nên không biết phân biệt một bộ-phận chứa chất phong-xạ với một vật khác. Số nạn-nhân cao vì người này tiếp cận người kia trao nhau một vật phóng-xạ mà không biết nguy-cơ của nó. Một tuần sau chính-quyền mới phát-hiện tai-nạn nhờ có một thường-dân hợp-tác. Nhưng lúc đó đã có nhiều người bị nhiễm rồi. Đây là tai-nạn đặc-trưng của một nước chậm tiến dân không có kiến-thức công-nghiệp. Brazil là một nước có đến 30 phần trăm người thất-học.

Nói rằng ở những nước công-nghiệp một tai-nạn như Goiânia sẽ không xảy ra thì quá đáng. Bệnh-viện Epinal ở miền Đông nước Pháp đang bị tai-tiếng vì một số bệnh-nhân bị kích-xạ ngoài lượng cho phép[4]. Nhưng xác-suất một tai-nạn phóng-xạ như vậy rất nhỏ và nếu tai-nạn xảy ra thì sẽ có ít người hơn bị ảnh-hưởng. Lý do là :

những chất phóng-xạ đều được bịt kín trong những khối vừa nặng vừa cồng kềnh nên không ai có thể vô-ý mang theo mình được[5], không có người nghèo thất-học làm nghề đồng nát vì nghề này tập-trung ở những tập-đoàn công-nghiệp lớn, họ có những thiết-bị tối-tân rà xét tự-động mọi vật đã được đưa vào nhà máy của họ và họ có nhân-viên đã được đào-tạo quy-củ về an-toàn vệ-sinh, nếu thất-lạc một nguồn phóng-xạ thì hệ-thống bảo-vệ an-toàn nhân-dân đã báo-động ngay và người dân có đủ kiến-thức khoa-học để báo-động khi phát-hiện một vật lạ có vẻ nguy-hiểm.

Ở Việt-Nam liệu có thể xảy ra một tai-nạn tương-tự như Goiânia không ?

Cuối năm ngoái, ở Vũng-Tầu, có một nguồn phóng-xạ bị lạc ở một công-trường xây lắp dàn khoan. Rất may hậu-quả chỉ là công-trường phải ngưng hoạt-động trong một vài giờ[6]. Nhưng, với tăng-trưởng kinh-tế, những áp-dụng y-tế và công-nghiệp của phóng-xạ mỗi ngày mỗi nhiều và sác-xuất một nguồn phóng-xạ thoát khỏi vòng kiềm-chế của các chuyên-gia mỗi ngày mỗi cao. Cũng như Brazil, lãnh-đạo và nhân-dân ta chưa có văn-hóa an-toàn công-nghiệp. Nghề moi bới rác, tìm kiếm phế-liệu kim-loại và buôn bán xử-lý đồ đồng nát một cách thủ-công vẫn thịnh-hành. Rất có thể có một đơn-vị nào đó đánh lạc hay bị đánh cắp một nguồn phóng-xạ rồi có một người nào đó vô-tình phân-tán nguồn phóng-xạ đó giữa công-chúng và thiên-nhiên. Brazil đất rộng người thưa thế mà tai-nạn Goiânia đã khủng-khiếp rồi. Ở nước ta, mật-độ dân-cư cao hơn nhiều, một tai-nạn tương-tự sẽ biến thành một thảm-họa quy-mô quốc-gia.

Dù chúng ta quyết-định sản-xuất điện hạt nhân hay không, thì trong quy-trình phát-triển công-nghiệp chúng ta cũng vẫn phải nâng cao kiến-thức công-nghiệp của toàn dân để có nhân-lực cho kinh-tế và để bảo-vệ an-toàn dân chúng và môi-trường. Bài này chỉ nêu lên một tình-huống về an-toàn phóng-xạ. Trong một dịp khác, chúng tôi xẽ mạn-phép trình-bày những hậu-quả tiêu-cực khác, bi-thảm hơn, của phát-triển kinh-tế khi trình-độ dân-trí chưa tương-xứng.

Đã đăng trên Diễn Đàn Forum