Tóm tắt

Những ghi chú có tính cách tổng quan trong bài này có tham vọng phác họa một khung cảnh chung cho những nghiên cứu và phát triển trong Công Nghệ Thông Tin (CNTT) trên khía cạnh xử lý phân tán, ở tầm mức của mạng toàn cầu Internet.

Để nắm bắt khuynh hướng tiến triển của CNTT trong chiều hướng ấy, những điều cơ bản cần thiết tìm hiểu là : 1) Chuẩn CORBA, cho phép các sự vật tin học phân tán cộng tác được với nhau ; 2) Chuẩn XML, xác định ngôn ngữ giao diện cho mạng Internet, tổng quát hơn ngôn ngữ HTML ; 3) Ngôn ngữ Java, cho phép chỉ viết chương trình một lần để nó hoạt động được ở bất cứ nơi nào ; và 4) Công nghệ tác tử, công nghệ để thực hiện trong tương lai những ứng dụng di động và có trí tuệ. Bốn công nghệ nói trên đang trên đà hội tụ để thể hiện một tổng hợp mới giữa tin học và viễn thông, và hình thành một mô thức mới trong hoạt động phát triển mạng thông tin cũng như dịch vụ CNTT trong thời đại Internet.

Trong tương lai không xa các điều kiện sẽ hội đủ để cho phép có những ứng dụng tiên tiến của CNTT, mà đặc tính là dễ dùng, phân tán và di động trong phạm vi toàn cầu. Có thể tiên đoán là chúng sẽ đẩy mạnh những thay đổi trong sinh hoạt kinh tế xã hội của con người nói chung, và lao động trí óc nói riêng, trên đà khởi động bởi Internet. ' Tác tử di động' là một trong những công cụ để thực hiện những ứng dụng nói trên, bằng cách kết hợp những thành quả thừa hưởng từ các nghiên cứu và phát triển về xử lý phân tán và về trí tuệ nhân tạo trong nhiều năm qua.

1. Dẫn nhập

Hiện nay cái nhìn về kiến trúc mạng thông tin của cộng đồng những người công tác trong ngành công nghệ thông tin (CNTT) trên thế giới chưa được rõ ràng lắm. Điều đó cũng dễ hiểu, vì nhiều yếu tố đang ảnh hưởng mạnh đến các quan niệm về kiến trúc mạng nhưng lại chưa ổn định : sự bùng nổ của Internet đưa đến vai trò nổi trội của mạng thông tin số liệu lên trên mạng điện thoại về mặt kinh tế ; đồng thời nhiều tiến bộ vượt bực về kỹ thuật truyền tin như sợi quang dẫn, kỹ thuật vô tuyến... làm cho các dịch vụ đa mêđia ²hiện chỉ được thỏa mãn cục bộ với một máy tính cá nhân, sẽ được thực hiện phổ biến trên mạng tầm rộng. Trong khung cảnh đó các tập đoàn kinh tế - kỹ thuật vừa phải thương lượng với nhau trong các tổ chức ngành nghề quốc tế như OMG (Object Management Group), W3C (World Wide Web Consortium)... để xác định các chuẩn không thể thiếu trong việc phát triển CNTT ; vừa đấu tranh với nhau để chiếm ảnh hưởng lớn cho cái sở trường của mình ; vừa lại có thể liên kết với nhau để mở rộng thị trường theo những xu hướng của thời đại. Theo các tầng lớp của CNTT từ dưới lên trên có thể kể : các tập đoàn sản xuất và khai thác mạng truyền tin như Alcatel, AT&T, Cisco, Lucent, Nortel, France Telecom... các tập đoàn bán dịch vụ Internet như AOL... các tập đoàn làm tin học cổ điển hơn như Microsoft, Sun, IBM... Đáng chú ý là các tập đoàn này có mặt trong các tổ chức ngành nghề khác nhau, và nhiều khi bảo vệ các giải pháp khác nhau, vì bản thân trong nội bộ họ cũng không thống nhất, hay không cần thống nhất ; một hãng lớn rất có thể có lợi ích để nuôi dưỡng nhiều nhóm làm việc trên (và bảo vệ) các chuẩn mâu thuẫn với nhau, trong tình trạng các chuẩn này còn chưa chín mùi và cần nghiên cứu và phát triển thêm. Điều đó khiến cho việc dự đoán tương lai lại càng thêm khó khăn.

CORBA (Common Object Request Broker Architecture) là một chuẩn hết sức quan trọng ra đời trong khung cảnh này, nó nhằm cho phép thực hiện kiến trúc "khách-hàng - phục-vụ" theo phương pháp tiếp cận hướng sự vật, trên những hệ thống máy khác nhau và phân tán, để cho phép nhiều nhóm sản xuất phần mềm khác nhau cùng cộng tác. Chuẩn CORBA khi đầu chỉ được quan niệm với các phần mềm 'cố định' và hoạt động phân tán trong một mạng cục bộ. Chuẩn này vừa ra đời thì cũng cùng lúc đó xuất hiện ngôn ngữ Java và công nghệ tác tử, cho phép mỗi khi cần dùng thì bản thân trạm phục vụ thông qua mạng nạp xuống vào máy khách những tác tử 'khách hàng', do đó việc chuẩn hoá giao diện "khách hàng-phục vụ" ở mức độ ứng dụng trở nên đơn giản hơn. Thêm nữa, với sự bùng nổ Internet thì mở rộng CORBA để xử lý phân tán ở mạng tầm rộng qua Internet trở thành quan trọng, và khi đó phải kết hợp CORBA với ngôn ngữ giao diện XML của Internet, XML đang được triển khai để mở rộng HTML mà chúng ta quen thuộc, vì cái áo HTML đã quá chật.

Tìm hiểu chuẩn CORBA, chuẩn XML, ngôn ngữ Java và công nghệ tác tử vì thế trở nên thiết yếu để nắm bắt những khuynh hướng tiến triển của CNTT trong nghĩa một tổng hợp mới giữa tin học và viễn thông. Chẳng hạn, khuynh hướng làm các "trạm vấn tin mỏng" (thin terminal) ở giữa khả năng của một trạm vấn tin "quá dốt" (dumb) như thời xưa, và một loại trạm vấn tin "quá nặng nề" cần chứa sẵn quá nhiều chương trình như hiện nay, chính vì khả năng truy nạp nói trên. Nhưng, như chúng ta sẽ thấy, công nghệ tác tử sẽ không chỉ dừng ở đó, nó còn cho phép nghĩ tới việc thực hiện dễ dàng các thuật toán phân tán và di động trên mạng thông tin tầm rộng để tận dụng khả năng gần như vô hạn của sức tính toán và xử lý thông tin nằm trong mạng rộng, có thể thích hợp cho nhiều lớp bài toán hữu ích, tuy rằng không phải là cho mọi bài toán.

Bài này có 5 phần chính, sau đoạn 2 điểm lại các ngôn ngữ lập trình và các mô hình quy chiếu thì có 4 đoạn lần lượt đề cập đến CORBA, XML, Java và tác tử. Các chuẩn và công nghệ này có liên hệ chặt chẽ với nhau, tuy rằng việc tích hợp chúng thành một thể thống nhất chưa hoàn chỉnh và còn cần nhiều nghiên cứu và phát triển, người ta có thể nhận thấy rõ rệt chúng đang trên đà hội tụ. Điểm bài này muốn làm sáng tỏ là vị trí trung tâm của ngôn ngữ Java và vị trí mũi nhọn của các nghiên cứu về tác tử di động, dựa trên hai chuẩn thiết yếu là CORBA và XML.

Những ghi chú trong bài này chỉ có tham vọng phác họa một khung cảnh chung cho những nghiên cứu và phát triển của CNTT, giới hạn trong khía cạnh xử lý phân tán trên mạng rộng. Với đối tượng là các người thực sự đi vào nghiên cứu thì hy vọng bài này giúp đỡ cho việc đọc những tài liệu kỹ thuật về những vấn đề này được dễ dàng hơn, nhưng nó không thể thay thế cho việc tìm hiểu sâu những tài liệu kỹ thuật đó.

Sau cùng, bài này có một tham vọng bên lề là đề nghị một số thuật ngữ mới mà người viết chưa được biết là có sẵn, và sử dụng chúng trong khung cảnh một bài viết để thử nghiệm.

2. Điểm lại các ngôn ngữ và mô hình quy chiếu

2.1. Ngôn ngữ lập trình

Kể từ khi phát minh ra máy tính điện tử, so với sự tiến triển của thiết bị thì sự tiến triển của phần mềm luôn luôn là chậm chạp, đầy những hăm hở sôi nổi tưởng rằng làm gì cũng dễ, và tiếp theo là nguội lạnh nản lòng. Các hợp ngữ (assemblers) ra đời khá nhanh từ những năm 50, và khi ấy đôi khi cũng đã được gọi là ngôn ngữ lập trình tự động ! Rồi đến những năm 60, COBOL và FORTRAN... xuất hiện như những tiến bộ vượt bực... Nhưng cuối cùng người ta nhận thấy ngôn ngữ lập trình không đủ để tự nó cho phép làm nên những sản phẩm hệ mềm có chất lượng. Người ta thấy thiếu ở phía hạ nguồn những phép tắc, những kỷ luật lập trình ; và thiếu ở phía thượng nguồn những phương pháp mô hình hoá một cách dễ hiểu và trong sáng các vấn đề cần giải quyết ; cũng như là, đi song song với tiến trình phát triển một sản phẩm hệ mềm lớn, còn cần có những quy trình và công cụ để tổ chức, quản lý đề án một cách chặt chẽ. Một phần nào của những ý niệm trên đã được tích hợp vào trong các ngôn ngữ lập trình hiện đại và các mô hình quy chiếu được chuẩn hoá, nhưng dĩ nhiên không thể là tất cả.

Khái niệm lập trình có cấu trúc (structured programming) là một thành quả của những năm 70, cho tới nay vẫn còn giữ nguyên giá trị. Khái niệm này phần nào được lồng trong cơ cấu của tất cả những ngôn ngữ lập trình kể từ ALGOL, Pascal, C ...

Mặt khác người ta ý thức được rằng cần bảo vệ các dữ liệu bằng cách 'bao bọc' chung quanh chúng những thao tác đặc thù theo từng kiểu dữ liệu (những thao tác này hiện nay gọi là những phương pháp (methods) trong ngôn ngữ hướng sự vật). Dữ liệu và phương pháp được gộp lại trong một thể thống nhất ngày nay gọi là sự vật (object). Người đã đưa ra khái niệm đó từ cuối những năm 60, và gọi là kiểu dữ liệu trừu tượng (abstract data type) là bà Barbara Liskov, hiện nay là giáo sư đại học MIT. Nhưng khái niệm này chỉ trở thành quen thuộc từ những năm 80 - 90 với các ngôn ngữ SIMULA, SMALL TALK, và nhất là C++ ...

Hướng tiến bộ thứ ba phát triển từ cuối những năm 80 là việc đưa vào các ngôn ngữ lập trình cấp cao việc mô tả và điều khiển các tiến trình song hành có liên hệ chặt chẽ với nhau, chứ không chỉ để cho các hệ điều hành quản lý một cách tự động (việc này tốt cho những tiến trình không hoặc rất ít liên hệ) ; hoặc để cho mỗi hệ mềm 'thời gian thực' lớn phải tự viết lấy việc điều khiển đó, như đã phải làm trong các hệ thời gian thực của những năm 70-80.

Ngôn ngữ lập trình tổng hợp được tốt nhất những khái niệm trên có lẽ là ngôn ngữ ADA, do bộ quốc phòng Mỹ đặt yêu cầu và lựa chọn. Nhưng ADA không được sử dụng nhiều ngoài môi trường 'thời gian thực', có lẽ vì những lý do lịch sử ; và ADA cũng chưa có các công cụ thuận tiện cho việc cộng tác của các máy tính điện tử với nhau trên mạng. Vấn đề này trở nên chủ yếu trong thời đại ngày nay khi viễn thông và tin học đang hoà nhập vào nhau.

Ở đây không đề cập tới nhiều loại ngôn ngữ lập trình chuyên dụng và khác hẳn các ngôn ngữ tổng quát, như LISP, Prolog... Vai trò của các ngôn ngữ này có thể trở thành quan trọng hơn để bổ sung cho các ngôn ngữ tổng quát, trong quy trình tiến hoá về hướng các ứng dụng tích hợp ngày càng rộng hiện nay.

2.2 Các mô hình quy chiếu

Đi song song, và để bổ túc cho các công cụ lập trình hiện đại, cần nhưng không đủ để phát triển tốt đẹp những hệ mềm lớn như loại dùng trong viễn thông ; tập thể các công ty sản xuất và quản lý mạng viễn thông đã từ lâu ngồi lại với nhau để xác định những mô hình quy chiếu (reference model). Đó là một thứ ngôn ngữ để mô tả rõ ràng hơn ngôn ngữ thường, nhưng cũng không hoàn toàn hình thức như ngôn ngữ lập trình, và thường được minh họa bằng các hình khối ; chúng cho phép hiểu giống nhau cú pháp và ý nghĩa của các thông tin cần truyền qua các điểm quy chiếu (reference points) được quy định giữa hai hệ thống. Việc này cho phép chuẩn hoá các giao thức (protocol) cần thiết trong viễn thông để gửi nhận thông tin và để quản lý mạng.

Sáng tạo đầu tiên là chuẩn OSI ( Open System Interconnection) của tổ chức chuẩn quốc tế ISO (International Organisation for Standardization) thành lập một mô hình 7 tầng giao thức từ thấp (gần vật chất, thấp nhất là việc truyền các bít qua giây điện) đến cao. Mô hình này không được áp dụng hoàn toàn trên thực tế vì nhiều lý do, ngoài một vài áp đặt có tính hơi giáo điều (như nhất định phải tuyến tính từ 1 đến 7), nó vừa quá đơn giản vừa quá phức tạp so với thực tế. Tuy nhiên nó đã có ảnh hưởng tri thức rất mạnh và là nguồn cảm hứng cho nhiều mô hình quy chiếu khác.

Trong lãnh vực viễn thông kể từ đó có khá nhiều mô hình quy chiếu ra đời ; mỗi mô hình nhằm làm cơ sở cho việc chuẩn hóa một kỹ thuật mạng hay một vấn đề nào đó. Thí dụ như mô hình ISDN của mạng điện thoại số, mô hình TMN nhằm vào việc quản lý các mạng viễn thông, mô hình TINA dùng để phát triển các ứng dụng viễn thông... Có thể nói các mô hình này nhằm phục vụ việc thiết lập, bảo trì và phát triển các mạng và dịch vụ viễn thông, một mảng lớn của công nghệ thông tin, chúng tương ứng với các tầng từ 1 đến 4 của mô hình OSI, và không phải là chủ đề của bài này. Ở đây chúng ta chỉ đề cập đến công nghệ tin học phân tán, tức là phần trên của mô hình OSI, và như thế mô hình quan trọng nhất hiện nay là OMA (Object Management Architecture) và trong OMA thì bộ phận nòng cốt là CORBA (Common Object Request Broker Architecture), sau đây sẽ gọi chung cả là CORBA cho gọn. Trước khi CORBA trở thành cơ bản vì tiếp cận hướng sự vật được đại đa số trong ngành CNTT chấp nhận, thì đã có nhiều mô hình quy chiếu khác nhằm cụ thể hoá phần trên của mô hình OSI, thí dụ như DCE (Distributed Computing Environment), mà CORBA thừa hưởng khá nhiều. Ở đây không có chỗ mô tả DCE ; cũng như không có chỗ mô tả DCOM (Distributed Component Object Model), một mô hình hướng sự vật và phân tán khác của riêng Microsoft. Trái với CORBA là một mô hình mở, DCOM khép kín trong các sản phẩm hoàn toàn tuỳ thuộc Microsoft.

3. OMG, OMA VÀ CORBA

OMG là một tổ chức chuyên ngành vô vụ lợi, do 8 công ty quốc tế thành lập tháng 5 năm 1989, trong đó đáng kể là Hewlett-Packard và SUN, nhằm thiết lập một khung cảnh khái niệm chung về hướng tiếp cận sự vật phân tán, để có thể cho phép các hệ áp dụng hướng sự vật, đã và sẽ được phát triển trên những hệ điều hành và thiết bị khác nhau, có thể trao đổi với nhau. OMG đáp ứng đúng nhu cầu chung và có một phương pháp làm việc khá khách quan, nên đã được hưởng ứng mạnh mẽ. Tới nay đã có khoảng 800 (tức là hầu hết) tổ chức và các công ti CNTT lớn trên cả thế giới tham gia.

Vấn đề muốn giải quyết không đơn giản, và lại phải giải quyết 'giữa chợ ' huyên náo và đông người, cho nên tiến bộ cũng chậm chạp. OMG theo con đường của OSI-ISO : cùng nhau thành lập một mô hình quy chiếu, và từ đó thỏa thuận dần về các chuẩn giao diện và giao thức ³ . Sau gần 3 năm bàn cãi một số tài liệu có tính giai đoạn (CORBA 1) được công bố năm 1992. Nhưng, tuy rằng mục đích chính đã đạt là các chương trình ứng dụng thì có thể mua từ nhiều nguồn, sai lầm khá lớn của CORBA 1 là chỉ thoả thuận về chuẩn giao diện mà đã để cho các giao thức được phát triển tự do. Có lẽ vì một mặt các tập đoàn sản xuất CNTT thoả thuận ngầm với nhau lúc ấy là mỗi người giữ khách hàng của mình, hay/và mặt khác họ không thống nhất được với nhau về một kỹ thuật ORB duy nhất ⁴. Hậu quả là trong một mạng cơ quan thì chỉ áp dụng được CORBA giữa những máy cùng một hệ, và hoàn toàn không thể đi ra ngoài, vì để trao đổi với nhau các chương trình ứng dụng cần đến những giao thức ở phía dưới.

Đến giữa 1996 ta có một hệ thống tài liệu tương đối hoàn chỉnh tuy chưa đầy đủ (CORBA 2). CORBA 2 phải sống với những sai lầm của CORBA 1 nhưng đã đưa ra được những biện pháp phụ trội cho phép các sản phẩm tuân thủ CORBA 2 của các nhà sản xuất khác nhau liên hệ được với nhau. Nhưng điều này cũng chỉ hạn chế trong một mạng cơ quan, vì nếu đi ra ngoài thì còn vấp phải một số vấn đề như an toàn thông tin, kiểm tra chất lượng các sự vật ở xa... Những vấn đề này, theo OMG, hiện nay đã được giải quyết, và CORBA 3, dự kiến ra đời trong năm 2000, sẽ là một tập hợp chuẩn đầy đủ, mở rộng CORBA 2 để cho phép các ứng dụng hướng sự vật cộng tác được với nhau trên phạm vi toàn thế giới, qua mạng Internet.

CORBA là một mô hình quy chiếu nằm ở tầng các chương trình sử dụng mạng, nó coi như việc truyền tin qua mạng được bảo đảm ; và chỉ thiết lập các chuẩn để liên lạc giữa các phần phân tán của ứng dụng (tương đương với các tầng 5 và 6 của mô hình OSI). Tầm quan trọng của các chương trình phục vụ tổng quát việc ứng dụng phân tán này thể hiện qua việc nảy sinh thuật ngữ 'middleware', tạm dịch là hệ giữa. CORBA như thế là một chuẩn của hệ giữa, 'giữa' đây có thể hiểu là giữa các bộ phận phân tán của một ứng dụng, hay giữa tầng ứng dụng ở trên và tầng viễn thông ở dưới. Có thể hình dung một cách giản lược CORBA qua hình vẽ sau :

Qua hình này ta có thể ghi chú vài điểm sau :

CORBA 1 chủ yếu đặc tả giao diện chuẩn cho phép sử dụng các ORB (Object Request Broker). ORB gồm những chương trình phân tán trong các máy của mạng, quản lý tên và địa chỉ các sự vật ở tầng ứng dụng, chúng liên lạc với nhau bằng một giao thức riêng. Chức năng của ORB là làm môi giới (broker) cho phép một sự vật trong máy khách hàng yêu cầu sử dụng (request) một sự vật trong máy phục vụ, mà không cần biết nó ở đâu. Dĩ nhiên hai máy này phải dùng cùng một hệ ORB và nằm trong cùng một mạng truyền tin trong nghĩa cả về thiết bị lẫn hệ điều hành mạng. Tầng ORBnằm trên tầng vận chuyển (tầng 4, transport layer), và các giao thức của ORB không cần chuẩn hoá. CORBA 1 không nói gì đến các chức năng chuyển đổi giao thức.

Một trạm phục vụ cũng có thể chứa những sự vật khách hàng của những trạm phục vụ khác, và trong một ứng dụng không nhất thiết chỉ có những quan hệ song phương.

CORBA 2 đặc tả sự liên lạc và vận hành (interworking) giữa các ORB khác nhau qua một giao thức trung gian tổng quát gọi là GIOP (General Inter-ORB Protocol). Giao thức này sẽ lại sử dụng những loại giao thức 'đệm' khác nhau để truyền tin qua các loại mạng khác nhau ; trong đó đầu tiên và quan trọng nhất là giao thức IIOP (Internet Inter-ORB Protocol), cho phép sử dụng Internet. Việc sử dụng các loại mạng trung gian khác đang được bổ túc dần. Chức năng chuyển đổi các giao thức ORB đã có sang giao thức GIOP là trách nhiệm của những người đã sản xuất các ORB khác nhau.

CORBA 2 giải quyết được vấn đề của một cơ quan dùng một mạng nhưng lại có hai nhóm máy mỗi nhóm một ORB khác nhau A và B. Khi ấy hai máy cửa ngõ nhập lại với nhau thành một trạm chỉ có chức năng chuyển đổi giao thức thôi, bởi không cần mạng trung gian. Nếu muốn hiệu năng cao người ta có thể loại trừ luôn GIOP, nhưng khi ấy phải viết thêm chức năng chuyển đổi thẳng giữa các giao thức ORB A và ORB B.

Nhưng như trên đã nói, trong thực tế CORBA 2 chưa đủ đem lại độ tin cậy cho người dùng nếu thực sự muốn nối 2 ORB bằng Internet hay một kỹ thuật mạng khác. Nó chưa đặc tả nhiều chức năng quan trọng trong đơn vị chuyển đổi giao thức, đặc biệt là chưa giải quyết sự xung đột với chức năng tường chặn lửa (firewall) trong máy cửa ngõ. Người ta phải đợi CORBA 3 mới hy vọng thành công.

Điểm rất quan trọng và độc đáo của CORBA, một tiến bộ rất lớn so với những đặc tả về giao diện trước nó, là quan niệm về giao diện như sản phẩm của một ngôn ngữ mô tả, vì vậy rất mềm dẻo, rất tổng quát, mà lại rất dễ dùng. Ngôn ngữ này gọi là IDL (Interface Definition Language, ngôn ngữ mô tả giao diện) ⁵ , mỗi sự vật phục vụ cần có một mô tả bằng IDL (hay nhiều, mỗi mô tả tương ứng với một cách dùng khác nhau), được chép lại bên phía sự vật khách hàng. Sau đó chương trình biên dịch sẽ biến mô tả này thành hai chương trình con, khách hàng một bên và phục vụ một bên. Chính hai chương trình con này là giao diện cho phép gọi tầng phục dịch ORB để liên hệ giữa hai bên.

Ngoài CORBA theo nghĩa hẹp ra, OMG còn có tham vọng đưa vào mô hình OMA một số chuẩn và đặc tả khác nữa mà ở đây không đề cập, đặc biệt ở trong bản thân tầng ứng dụng (tầng 7 theo mô hình OSI). Những cố gắng về kiến trúc này chưa có gì ổn định, nó vừa bị xáo trộn bởi, vừa được đơn giản hoá nhờ sự xuất hiện của Internet và Java. Như đã nói trong phần dẫn nhập, chính nhờ có một ngôn ngữ như Java và công nghệ tác tử mà việc chuẩn hoá các giao diện ở mức ứng dụng được đơn giản hoá đi rất nhiều, vì nếu như trước thì mỗi ứng dụng cần phải được cài đặt không những chương trình phục vụ ở trạm phục vụ mà còn chương trình khách hàng ở mọi trạm khách hàng. Nếu quan niệm khách hàng có thể xuất hiện bất cứ lúc nào ở khắp nơi trên thế giới và liên hệ với trạm phục vụ qua Internet thì việc cài đặt kiểu đó trở thành vô cùng tốn kém. Ngày nay thì chương trình khách hàng là một tác tử đơn giản được nạp từ xa thẳng vào máy của người dùng khi cần.

4. W3C và chuẩn XML

4.1. Sơ lược về XML

Với sự bùng nổ của Internet thì tổ chức W3C có tầm quan trọng đặc biệt. W3C hội đủ mọi công ty, đại học và cơ quan hành chánh về CNTT lớn trên thế giới, cũng như OMG. W3C có mục tiêu xác định những chuẩn toàn cầu cho việc ứng dụng Internet ; và như thế vai trò của OMG và W3C có phần nào trùng lặp. Ở đây không trở lại vai trò kỹ thuật quyết định của giao thức HTTP (Hyper-Text Transport Protocol) và ngôn ngữ HTML trong hiện tượng bùng nổ Internet trên toàn cầu, cũng như không mô tả HTTP (công cụ vận chuyển, sử dụng giao thức TCP ở phía dưới) và HTML (công cụ mô tả trang Web, do HTTP vận chuyển), đã trở thành quen thuộc. Nhưng không thể nói tới CNTT trên thế giới hiện nay, dù chỉ dưới dạng hạn hẹp, mà không có vài ghi chú về XML.

XML (eXtensible Mark-up Language) là một chuẩn do W3C quy định, nhằm tổng quát hoá và thay thế chuẩn HTML, để cho phép thực hiện những ngôn ngữ giao diện đặc thù cho từng phạm vi hoạt động kinh tế, điều đó sẽ càng làm dễ dàng hơn nữa việc viết các chương trình ứng dụng với màn hình cho Internet.

Thực ra thì HTML là một hình thức trình bày đặc thù của một chuẩn cũ là SGML, có bổ túc thêm để cho phù hợp với Internet, như thêm vào khái niệm siêu liên hệ (hyper-link).

SGML là một chuẩn rất đầy đủ và phức tạp để mô tả văn bản trong việc in ấn, do tổ chức ISO thực hiện từ đầu những năm 60, chủ yếu dùng trong các chương trình điều khiển máy in lớn của các nhà xuất bản chuyên nghiệp. Nó cho phép mô tả các cấu trúc đặc thù của từng loại văn bản bằng một tài liệu riêng đi kèm để xác định kiểu văn bản (DTD, Document Type Definition). DTD định nghĩa các nhãn ghi chú (tag) ⁶dùng để đánh dấu các câu, đoạn trong văn bản, và xác định cú pháp (syntax) của tập hợp các nhãn ghi chú đó. Có thể coi HTML như là SGML không có DTD đi kèm, hay nói cách khác chỉ có một DTD cố định duy nhất và ẩn tàng, thích hợp với các trang nhện.

Những hình thức trình bày đặc thù cho từng loại phát hành khác nhau của cùng một văn bản, thí dụ in ấn hay chiếu trên màn hình phải được xác định bởi một tài liệu riêng khác, tờ thư pháp⁷ (style sheet). Tài liệu này tuỳ thuộc thiết bị ngoại vi, và xác định hình thức trình bày của những câu đoạn, theo như các nhãn ghi chú có trong DTD ; nó chỉ có ý nghĩa trong việc trình bày thôi, nội dung văn bản hoàn toàn độc lập với nó. Các tờ thư pháp của SGML được viết bằng ngôn ngữ DSSSL (Document Style Semantics and Specification Language, ý nghĩa của thư pháp các tài liệu và ngôn ngữ đặc tả thư pháp).

XML mở rộng HTML bằng cách trở lại với SGML sau khi đã đơn giản hoá ⁸ . Ấn bản XML 1.0 đã được phát hành từ tháng Hai-1998. Tuy trong DTD còn thiếu nhiều thứ, nhất là phần kiểm soát nội dung các trường tuỳ thuộc nhãn ghi chú còn đang được bàn cãi và phát triển thêm, nhưng XML đã được đưa vào sử dụng mạnh mẽ. Những người làm tin học trong mỗi ngành nghề hiện đang làm những đặc tả DTD để dùng cho những tài liệu trong ngành mình. Khi các công việc này hoàn chỉnh thì việc thực hiện giao diện người-máy và máy-máy qua liên mạng sẽ trở nên dễ dàng vì mỗi người chỉ cần nắm những nhãn ghi chú trong các DTD của ngành mình ⁹ . XML tương thích với HTML ¹⁰.

Ngôn ngữ mô tả cách trình bày văn bản của XML được gọi là XSL (eXtensible Style Language), thoát thai từ DSSSL của SGML. XSL hiện nay đang ở giai đoạn hoàn chỉnh, chưa có chuẩn chính thức. Hy vọng sau đó sẽ có những chương trình xử lý văn bản cũng dễ dùng và tốt hơn hiện nay với đầu vào và đầu ra là XML. Một việc trước mắt không khó khăn gì là làm chương trình hoán chuyển hai chiều giữa dạng XML và dạng riêng của các chương trình xử lý văn bản đã có.

Nói chung, một loại sản phẩm đang được nhiều nơi triển khai là các chương trình phân tích cú pháp XML (XML parser) để biến tài liệu XML thành ra một điều gì khác có thể khai thác trong những áp dụng đặc thù, chứ không phải chỉ xử lý văn bản. Trong đó quan trọng nhất là biến một tài liệu XML thành một sự vật mô tả tài liệu, xử lý được bởi các ngôn ngữ hướng sự vật (chẳng hạn để làm các cơ sở tài liệu, documentation base, hay các kho URL... ). Hai chuẩn về các sự-vật-tài-liệu hiện đang được bàn cãi là SAX (Simple API for XML, giao diện lập trình đơn giản cho XML) và DOM (Document Object Model, mô hình của sự-vật-tài-liệu). Hiện đã có các chương trình phân tích văn bản XML để cho ra dạng SAX, các chương trình cho ra dạng DOM thì còn ở mức thử nghiệm.

4.2. Lợi điểm của XML

Không nên hiểu XML một cách hạn hẹp như chỉ là một chuẩn để mô tả văn bản có tính văn chương, dùng cho màn ảnh hay in ấn và truyền được qua liên mạng. Như thế cũng rất quan trọng rồi, nhưng tiềm năng của nó vượt lên trên kích thước đó khá nhiều, nếu ta lưu ý rằng tất cả những dữ kiện dùng cho máy hay cho mạng truyền tin như các thông điệp, các chương trình, các cơ sở dữ liệu... đều cần, đến một lúc nào đó, hiện hữu dưới dạng con người đọc được, nghĩa là dưới dạng một văn bản có cấu trúc. Mà có thể nói định nghĩa cơ bản của XML là như thế : một chuẩn mô tả các loại văn bản có cấu trúc (xác định trong DTD) dưới dạng con người đọc được. Từ đó, mặc dù một số điểm bất tiện (nhỏ, và càng ngày càng không quan trọng trước tiến triển kỹ thuật) như :

Văn bản XML thường không hiện hữu một cách độc lập, mà phải được đi kèm với một hay nhiều tài liệu DTD mà nó sử dụng.

Văn bản XML dài vì mang theo các nhãn ghi chú để dàn trang, mô tả cấu trúc... lại thêm nữa mỗi chữ cái dùng 16 bít theo chuẩn mới Unicode thay vì 8 bít. Nhiều trường của cấu trúc (fields, champs), như các con số đáng lẽ để dưới dạng nhị nguyên, tiện cho máy và có hiệu năng hơn, thì vẫn phải viết bằng chữ cái.

Một thí dụ rất quan trọng đối với Việt Nam là : việc mã hoá các chữ cái bằng 16 bít theo chuẩn Unicode sẽ chấm dứt được tình trạng "thập nhị sứ quân" hiện nay của các mã tiếng Việt dùng 8 bít, với các khó khăn do nó gây ra trong việc xử lý văn bản và việc truyền tin trên mạng.

'chuẩn' de facto của các văn bản Word theo Microsoft, và do Microsoft lợi dụng thế mạnh của mình tự ý thay đổi để bắt khách hàng chạy theo và trả tiền nâng cấp mỗi lần, sẽ không còn lý do tồn tại. Và như thế ai cũng có thể sản xuất những chương trình xử lý văn bản, vì mọi sản phẩm của các chương trình này sẽ đều tương thích. Với nhiều loại chương trình ứng dụng khác vấn đề cũng tương tự, nếu có thể mô tả đầu vào và đầu ra bằng XML.

Với XML mạng Web sẽ thực sự là một mạng thông tin quốc tế, vì chữ viết cho mọi nước đều sẽ được thể hiện bằng một chuẩn thống nhất. Mọi chương trình đều có thể được dùng tại khắp nơi trên thế giới bằng cách thay đổi ngôn ngữ giao diện một cách dễ dàng hơn hiện nay.

Một thí dụ ảnh hưởng của XML lên trên việc xác định các chuẩn : ngôn ngữ IDL của CORBA có thể được viết lại một cách rất dễ dàng dưới dạng XML, vì IDL cũng chỉ là một văn bản có cấu trúc dưới dạng con người đọc được. Vậy thì các chương trình khách hàng và phục vụ cũng có thể trao đổi với nhau bằng ngôn ngữ XML với một DTD đặc thù tương thích với IDL.

4.3. Đề nghị chuẩn SOAP

Đó là ý đồ cơ bản nằm đằng sau đề nghị chuẩn SOAP (Simple Object Acces Protocol). Chuẩn này do Microsoft đề nghị và đang được bàn cãi. Nếu so sánh SOAP với GIOP và IIOP thì ta nhận thấy : SOAP có chức năng tương tự với IIOP, nhưng thay vì dùng IIOP để chuyên chở GIOP thì SOAP dùng HTTP để chuyên chở XML với những chức năng tương tự và đơn giản hơn GIOP :

Ưu điểm của phương pháp này là sử dụng lại được những công cụ và hệ thống đã có sẵn vì thế đưa vào dùng rất nhanh chóng. Đặc biệt là không bị xung đột với chức năng tường chặn lửa, vì tường chặn lửa không ngăn chặn HTTP. Giải pháp của GIOP/IIOP tuy cũng qua được tường chặn lửa nhưng cần nâng cấp các tường chặn lửa hiện có, vì dùng một chân cắm (socket) cho giao thức TCP/IP khác với chân cắm của HTTP. Một ưu điểm nữa của SOAP là vì dùng XML nên có khả năng mở rộng dễ dàng nội dung và cấu trúc của các thông điệp.

Nhưng các ưu điểm này cũng là nhược điểm vì HTTP không cho kết nối lâu dài (persistent connection), chỉ có hỏi và trả lời là hết (chính vì thế OMG đã dùng IIOP trên một chân cắm khác). SOAP hiện nay mới dùng cho những ứng dụng đơn giản, nếu muốn nối lâu dài thì cũng phải xây dựng lên trên HTTP một khả năng nối lâu dài giữa khách hàng và trạm phục vụ. Thêm nữa vì SOAP chuyên chở thẳng XML nên dài dòng hơn, chậm và tốn giải tần của mạng hơn. Điều này không đáng ngại lắm, đáng ngại hơn là mỗi lần các sự vật gọi nhau qua SOAP lại phải thông dịch giao diện viết bằng XML, hiệu năng sẽ rất thấp so sánh với IDL là một ngôn ngữ biên dịch một lần rồi thôi.

Từ đó suy ra, với tình trạng hiện nay, việc chọn lựa XML/SOAP hay IDL(biên dịch)/IIOP tùy thuộc tần số và cách thức liên hệ của các sự vật.

5. JAVA

Ngôn ngữ Java do hãng SUN sáng tạo và phát triển từ đầu những năm 90, nó trở thành rất được ưa chuộng từ khoảng bốn năm năm nay, nhờ ở một số đặc điểm hết sức thích hợp với mạng Internet, hiện đã bùng nổ trên toàn thế giới, và đưa tới yêu cầu phát triển những ứng dụng cho Internet. Java là một ngôn ngữ lập trình hoàn chỉnh ¹¹ được thiết kế theo hướng sự vật và kế thừa có nâng cấp của những ngôn ngữ lập trình đi trước nó :

Về mặt cú pháp, Java rất giống C++, ngôn ngữ lập trình hướng sự vật phổ biến nhất hiện nay, nhưng :

Java loại ra khỏi C++ những khả dụng (facilities) quá mạnh nhưng khó và ít dùng, hoặc thừa về mặt ngôn ngữ : không có kiểu dữ liệu cấu trúc (structure) của C hay C++, vì có thể thay thế dễ dàng bằng những sự vật đặc thù ; không cho phép sự kế thừa nhiều lớp (multiple inheritance), nhưng tạo ra khái niệm 'lớp bên trong' (inner class) cho phép thực hiện những chức năng tương đương trong nhiều trường hợp một cách chặt chẽ (nhưng cũng hơi nặng nề) hơn. Không cho phép thao tác số học trên kiểu con trỏ (pointer, mà Java gọi là handle), vì đây là nguồn gốc của những 'con bọ ' không thể phát hiện khi biên dịch...

Vì vậy đối với những người lập trình chuyên nghiệp đã quen với C hay C++ thì Java không linh động và hiệu năng bằng C hay C++ để làm những chương trình lớn và phức tạp. Đây chỉ là vấn đề thói quen, vì tuy rằng với cùng chức năng thì chương trình Java có thể dài và chậm hơn, nó dễ hiểu và dễ chỉnh lý hơn. Đó lại chính là điều quan trọng nhất trong những chương trình lớn. Mặt khác thì Java còn cao cấp hơn C++ ở nhiều mặt :

Đó là một ngôn ngữ đa mạch (multi-thread), cho phép thực hiện nhiều mạch song hành, cũng như ADA hay nhiều ngôn ngữ 'thời gian thực' khác. Đồng thời, với việc khởi động và đóng các mạch hay/và sự vật thì ngôn ngữ Java không có các lệnh xin và trả bộ nhớ, vì giả thiết máy ảo Java (JVM, Java Virtual Machine, xem sau đây) có bộ phận tự động quản lý ¹² bộ nhớ.

Theo gương PASCAL, Java là một ngôn ngữ nửa biên dịch (compilation) nửa thông dịch (interpretation). Các chương trình Java được biên dịch thành một chuỗi giả lệnh (gọi là byte code, tuơng tự như p-code của PASCAL) ngôn ngữ giả lệnh này được một máy ảo Java (JVM) thông dịch ngay thành ngôn ngữ máy, khi chương trình hoạt động. Bất cứ loại máy nào muốn sử dụng Java chỉ cần được cài đặt một JVM, chuyện tương đối dễ dàng, và khi đó thừa hưởng được tất cả các chương trình viết cho Java, kể cả bộ biên dịch Java.

Nhưng điều đó không phải là lý do chủ chốt của thành công, vì nếu thế thì PASCAL đã chiếm lãnh vị trí thượng phong này từ hơn 20 năm trước. Yếu tố khiến bây giờ khái niệm giả lệnh trở thành không thể thiếu là công nghệ tác tử và Internet : người ta có thể gửi tới bất cứ máy nào trên thế giới có JVM (hay bộ thông dịch Javascript) một ứng dụng nhỏ hay một tác tử Java (hoặc Javascript) để được thực hiện ngay tức khắc. Và đó là trường hợp của hầu như tất cả các máy tính hiện nay, đặc biệt là các máy PC với khả năng nhập mạng Internet qua Internet Explorator của Microsoft, hay Netscape Navigator.

Khi thực hiện những lệnh máy từ nơi khác gửi đến có nguy cơ là phần mềm của máy bị phá huỷ hay thông tin bị chép trái phép từ những sai lầm vô tình hay hữu ý. Vì thế bộ giả lệnh của Java chỉ cho phép gửi đi một loại ứng dụng nhỏ (applet) không được phép truy nhập vào hệ thống dữ liệu của máy chủ nhà. Điều này khác với các chương trình chính của Java, cũng như việc các chương trình chính có thể (và applet không thể) được biên dịch thẳng ra ngôn ngữ máy để tăng hiệu năng nếu cần.

Để tránh nguy cơ phần mềm bị phá huỷ thì kỹ thuật nguy hiểm nhất, thao tác số học trên con trỏ, đã bị loại. Còn lại một sai lầm hay xẩy ra nữa là thao tác sai về các chỉ số (index) của cấu trúc bảng, khiến cho chương trình có thể viết ra ngoài bảng và phá hoại bộ nhớ của máy. Đó là lý do tại sao JVM nhất thiết phải kiểm điểm chỉ số mỗi lần truy nhập bảng, trong khi thông dịch giả lệnh (cũng như một lựa chọn cho phép nhưng ít khi được dùng của trình biên dịch PASCAL). Với những thận trọng 'di truyền' như thế thì không thể viết được một ứng dụng con có thể làm hỏng (về nội dung) bộ nhớ hay bộ đĩa của máy chủ nhà. Tuy nhiên, khi biên dịch hay thông dịch không có cách nào phát hiện một chương trình phạm vào lỗi 'quay vòng vô hạn định' và từ đó cũng có thể tiêu dùng tất cả tài nguyên (resource) cho phép của máy và làm nó yếu đi rất nhiều. Những người quen thâm nhập Internet để đi tới những trang nhà (home page) xa lạ đều có kinh nghiệm về hiện tượng này và cách duy nhất là dùng các lệnh ưu tiên của hệ điều hành để giết các ứng dụng nhỏ loại đó. Hiện tượng này chắc sẽ còn lan truyền do thiếu các 'Web-master ' có trình độ, và ai cũng có thể tự mình học lấy và làm 'Web-master '.

Thế nhưng, giá phải trả cho những thận trọng nói trên là : Java tương đối chậm hơn khá nhiều so với những ngôn ngữ khác. Theo những đo đạc đã được thực hiện thì nếu dùng JVM thuần tuý (như bắt buộc đối với các applet) Java chậm hơn C++ trên dưới 20 lần tuỳ theo ứng dụng. Và nhiều tác giả cho rằng (chủ yếu vì việc kiểm tra thường trực các chỉ số) các cố gắng tối ưu hoá (như biên dịch thẳng ra ngôn ngữ máy) cũng không thể nào làm cho Java chậm ít hơn khoảng 3 lần so với C++. Mặc dù vậy trên thực tế hiện nay phong trào phát triển bằng Java vẫn ngày càng mạnh, và những người làm tin học ứng dụng, trừ những nơi cần tính toán khoa học kỹ thuật nhanh và nhiều, không ai cho rằng sức xử lý của Java là một trở ngại ¹³. Thực tế là các trạm vấn tin đã quá thừa thãi sức xử lý và trên các trạm phục vụ thì nói chung cũng thế, chủ yếu người ta cần vận tốc truy nhập vào các bộ đĩa. Nếu Java lại cho phép thực hiện dễ dàng các hệ phân tán (dựa trên CORBA, hoặc RMI, Remote Method Invocation, một ORB riêng của SUN ) thì đã quá bù trừ lại được điểm yếu của nó, do hiện tượng thiết bị ngày càng rẻ so với nhân lực cần thiết để phát triển các ứng dụng trong CNTT.

Cuối cùng, đặc điểm hấp dẫn và hiện đại của Java là : nó được tung ra cùng một lúc với cả một thư viện chương trình đầy đủ để cho phép làm việc với màn hình, coi ngôn ngữ HTML (Hyper-text Mark-up Language) như là hệ thống vào ra chủ yếu chứ không phải những dòng chữ như các ngôn ngữ cổ điển khác. Tất cả những gì ta thấy qua việc truy nhập Internet hiện nay là được viết bằng HTML. Sau này trong Java sẽ thay thế HTML bằng XML.

6. Công nghệ tác tử

Thuật ngữ tác tử thoát thai từ môi trường nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo, từ cuối những năm 80 người ta đã nói tới các tác tử phân tán. Tác tử là gì ? về lập trình có thể hiểu tác tử một cách giản dị như là một sự vật hoạt động tích cực một cách thường trực trong một máy tính nào đó, chứ không phải như những sự vật thông thường chỉ thụ động chờ đợi các thông điệp gửi tới nó rồi mới khởi động một phương pháp nào đó do thông điệp yêu cầu. Tích cực có nghĩa là tác tử luôn luôn khảo sát khung cảnh chung quanh nó (chẳng hạn bằng một quay vòng vô hạn định), và có thể tự động phản ứng với những thay đổi chung quanh nó. Nghĩa là tác tử có một trí tuệ nhất định nào đó xác định bởi môi trường nó khảo sát và những phản ứng có thể của nó, tuy rằng dù sao chữ 'trí tuệ ' ở đây cũng chỉ là một sự lạm phát danh từ như thường thấy trong tin học¹⁴.

Khái niệm ấy khá mơ hồ : ở mức độ thấp nhất môi trường đó được giản lược vào bản liệt kê các thông điệp gửi tới nó cùng với những phương pháp tương ứng nó phải thực hiện ; như thế tác tử chỉ là một sự vật tin học, không hơn không kém. Khó có thể xác định mức trí tuệ cao nhất của tác tử, ở đây chỉ ghi chú lại tình trạng tiến triển hiện nay với hy vọng đem lại một ý niệm sơ lược về khả năng của nó. Điều đáng chú ý là trừ những tác tử cố định và độc lập, hầu hết các nghiên cứu và phát triển về tác tử di động đều dựa trên chuẩn CORBA, chuẩn XML và ngôn ngữ Java.

Mỗi tác tử có hai kích thước không hoàn toàn độc lập với nhau : đó là tính di động và tính có trí tuệ. Càng di động cao càng ít có trí tuệ và ngược lại, nhưng dĩ nhiên với tiến triển kỹ thuật thì vẫn có thể tăng cường về cả hai kích thước. Một tác tử di động thì khối lượng (đo bằng bít) của nó phải nhỏ để dễ dàng truyền qua mạng, thêm nữa những nơi tiếp nhận đều phải có một khung cảnh tiếp đón chung (cơ-sở-cho-tác-tử-hoạt-động, = tác sở ¹⁵) cho phép tác tử hoạt động được, và nó lại phải hoạt động với những giả thiết tối thiểu về nguồn tài nguyên ở nơi tiếp nhận nó, do đó cũng phải tự hạn chế chức năng. Hiện có nhiều hệ thống tác sở khác nhau đang được nghiên cứu và phát triển, và đề nghị về chuẩn cho các tác sở. Còn một tác tử cố định thì không bị những hạn chế đó. Hiện những tác tử có trí tuệ đều cố định, tuy có thể hợp thành một cụm tác tử cộng tác và trao đổi với nhau qua mạng rộng hay hẹp.

6.1. Tính di động

Trong kích thước di động có thể xếp tác tử vào các loại : cố định, nạp từ xa được (telechargeable), và thực sự di động. Các tác tử loại cuối này có thể tự di chuyển đi nhiều nơi, còn các tác tử nạp từ xa thì chỉ đi từ trạm phục vụ tới trạm khách hàng.

Một thí dụ của tác tử cố định là tác tử giúp đỡ (help agent) trong hệ văn phòng MS Office, một thí dụ đơn giản trong đó tác tử chỉ tương tác với những chương trình nằm tại chỗ một cách thường trực nhưng kín đáo, nó chỉ nhảy ra khi nhận thấy người dùng có vẻ đã thao tác sai khi dùng một dịch vụ nào đó (về sự hữu ích của nó thì xin miễn bàn, có người thích có người không). Trong nhiều đề án nghiên cứu hiện nay những tác tử có chức năng trí tuệ cao nhất thường cố định và thường cộng tác với nhau trong một nhóm nằm ở nhiều nơi trên mạng.

Một thí dụ về tác tử nạp từ xa là các rôbôt tìm kiếm quy chiếu trong mạng Web của các hãng làm dịch vụ tìm kiếm thông tin trên mạng như Yahoo hay Altavista. Các rôbôt này thường xuyên được gửi đi từ các cơ sở tài liệu rất lớn của các hãng trên, tới các kho chứa các trang Web, để đem về cập nhật mỗi ngày và tích tụ cho tới nay hàng tỷ những URL và sắp xếp chúng theo chữ khoá (keywords). Từ đó phục vụ được sự tìm kiếm thông tin của hàng trăm triệu người khách Internet trên thế giới. Dĩ nhiên các applet hay cookies cũng có thể được coi là thứ tác tử đơn giản nhất trong loại này. Điều kiện để các tác tử nạp từ xa hoạt động được là trong máy chủ nhà phải đã được cài đặt JVM, máy ảo Java (hay Javascript).

Hiện trên thị trường chưa có những tác tử thực sự di động. Việc thực hiện những tác tử loại này khó hơn nhiều vì đó phải là một tập hợp ít ra là hai tác tử trong đó một là cố định, hợp tác với nhau trong mạng rộng ¹⁶ . Do đó ngoài việc đòi hỏi các nơi chấp nhận chúng, ngoài các chức năng tác sở riêng (trong đó dĩ nhiên có JVM), còn phải giải quyết vấn đề di động của tác tử, tức là sẽ phải nâng cấp CORBA 3 lên một mức khá cao để thứ nhất là theo dõi, theo thời gian thực, việc thay đổi địa chỉ ; và thứ hai là chuyên chở được XML vì có phần chắc là ngôn ngữ trao đổi giữa các tác tử (ACL, Agent Communication Language) sẽ dựa trên XML. Đây còn là chủ đề cho nhiều nghiên cứu và thử nghiệm đang được tích cực tiến hành.

6.2. Tính trí tuệ

Mô tả tính trí tuệ của tác tử là điều không đơn giản, không có một chỉ tiêu tuyến tính từ thấp tới cao. Dưới đây là một vài khía cạnh khác nhau để đánh giá, theo người viết bài tìm hiểu, danh sách này cũng hơi khác nhau tuỳ tác giả. Như chúng ta sẽ thấy, những đặc điểm về trí tuệ này thừa hưởng một quá trình lâu dài những nghiên cứu và phát triển trong ngành trí tuệ nhân tạo. Những khái niệm sẽ được đề cập, tuy rằng cần được hiểu theo lưu ý đã nói trên về sự lạm phát ngôn từ, chắc rằng sẽ ảnh hưởng mạnh đến những phương pháp và ngôn ngữ lập trình tuơng lai.

Có mục tiêu : Tác tử, cũng như bất cứ chương trình nào khác, được viết ra nhằm mục đích giải quyết một vấn đề nào đó. Điều mới là trong các chương trình cổ điển thì mục đích giải quyết không được mô tả trong chương trình, chương trình thực hiện nó nhưng không nói tới nó. Trong tác tử điều này có thể được mô tả hiển hiện thành mục tiêu rõ ràng viết trong bản thân chương trình tác tử. Điều ấy cho phép sử dụng những giải thuật mềm dẻo dựa trên các tham số có thể thay đổi với thời gian sau khi so sánh (tự động hay không) kết quả với mục tiêu, nhờ ở tính tự quản (autonomy) và tự thích nghi (auto adaptation). "Tự quản và tự thích nghi để tiến đến một mục tiêu" là một mô thức (paradigm, nếp suy nghĩ và hoạt động trong một ngành nào đó) thừa hưởng từ những nghiên cứu về rôbôt.

Tự quản : Tự quản trước hết có nghĩa là tác tử tích cực hoạt động một cách thường trực, không chỉ thụ động phản ứng trước những sự kiện rời rạc xẩy ra với nó. Tác tử luôn luôn xem xét môi trường chung quanh nó và có ý thức về thời gian. Để làm được như thế tác tử cần có bộ nhớ giữ lại nhiều trạng thái biến đổi (và có thể tự biến đổi theo thời gian) trong 'cuộc đời ' của nó, và có thể một lúc nào đó tự động thực hiện một điều cần thiết.

Tự thích nghi : Một tác tử có trí tuệ phải biết tự thích nghi để tự nâng cao khả năng với thời gian. Muốn thực hiện điều đó thường là bộ nhớ thường trực của tác tử được tổ chức theo kiểu hệ chuyên gia (xem đoạn về bản luận phía sau), có một cơ sở các dữ liệu về sự kiện và một cơ sở các quy luật diễn dịch (inference rules). Thêm vào đó là một quy trình học hay tự học gồm những quy luật đánh giá kết quả hành động quá khứ bằng cách so sánh với mục tiêu. Người ta thấy ở đây gia sản của các nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo và cách lập trình theo lôgích như trong ngôn ngữ Prolog ...

Biết trao đổi và thương lượng : Khi một tập hợp nhiều tác tử cộng tác với nhau thì một tác tử nào đó phải biết cách đi tìm một hay những tác tử khác có chức năng mình cần. Nhưng vì đối tượng cũng là một tác tử có khả năng tự quản và độc lập cao nên không chắc nó đã chấp nhận công việc nhờ cậy lúc ấy ! trong ngôn ngữ trao đổi giữa hai bên khi ấy phải có một thủ tục thương lượng nào đó. Đây là điểm mới trong mô thức tác tử không có trong mô thức sự vật, quan hệ giữa hai sự vật có tính mệnh lệnh, quan hệ giữa hai tác tử có tính ngang hàng hơn, tuy rằng việc này có thể thực hiện bằng những công cụ lập trình hướng sự vật.

• Có bản luận ¹⁷:Ý nghĩa của bản luận (ontology) trong công nghệ tác tử là một hệ thống khái niệm và ngôn ngữ biểu diễn và thao tác được trong máy tính, chẳng hạn bằng một hay nhiều sự vật tin học. Bản luận có hai phần : phần thứ nhất ghi nhớ một cấu trúc thông tin nào đó (hiện chưa thống nhất với nhau, có thể hiểu như một sơ đồ thực thể - quan hệ, cổ điển trong công nghệ cơ sở dữ liệu, hay như một sơ đồ cơ sở hiểu biết (knowledge base), cổ điển trong trí tuệ nhân tạo và có khả năng biểu diễn mạnh hơn), cùng với những phương pháp thao tác trên cấu trúc đó. Phần thứ hai là những quy luật diễn dịch (inference rules) đầu tiên, cũng còn gọi là tiên đề (axiome) nhằm giới hạn và xác định rõ những quan hệ được mô tả không đầy đủ bằng sơ đồ. Bản luận chỉ là phần sơ đồ và tiên đề mà thôi, nó được dùng để tác tử xử lý những từ ngữ và dữ liệu ở đầu vào. Mỗi tác tử có trí tuệ như vậy là một sự vật tin học có mục tiêu và tự quản ; có phần ghi nhớ bản luận của nó, tức là những khái niệm và từ ngữ mà nó hiểu được, và những thao tác trên hay/và dựa trên bản luận để biết tự thích nghi và biết trao đổi, thương lượng.

• Có cá tính : Đặc điểm này nói về giao diện giữa một tác tử với người dùng hay các tác tử khác cùng cộng tác, và các chức năng bên trong tương ứng. Một tác tử, khi đối thoại với người dùng nó, có thể nhận ra phong cách riêng của người ấy và đáp ứng một cách thích nghi ; thí dụ đã có một tác tử thử nghiệm phụ giúp vào việc mua bán chứng khoán, có thể khi thì đề nghị những hành động 'chắc ăn', khi thì đề nghị những việc mua bán 'phiêu lưu ' hơn, tuỳ khách hàng ; khách hàng đây cũng có thể là những tác tử khác. Đi xa hơn nữa người ta có thể quan niệm tác tử có những 'cá tính' (personality) ¹⁸ khác nhau tuỳ trường hợp ; và cũng có thể sử dụng những hệ diễn dịch dựa trên thuyết tập hợp mờ để có những trả lời 'nửa nạc nửa mỡ ', hay 'ba phần đúng bảy phần sai ' và để cho người dùng quyết định.

6.3. Một thí dụ

Một thí dụ của tác tử có trí tuệ hay được nói đến là loại tác tử tìm kiếm thông tin. Như hiện nay thì việc này gồm hai phần : phần cố định nằm trong trạm chứa kho quy chiếu URL để tìm theo nhu cầu, và phần cố định nằm trong các chương trình đọc quét (browser) như Netscape hay IE. Thế hệ hiện nay của các chương trình phục vụ loại này nằm trong kho của Altavista hay Yahoo thường chỉ chấp nhận, từ chương trình đọc quét gửi đến, những câu hay chữ chìa khoá với một quan hệ lôgích nào đó giữa chúng với nhau, cộng thêm vài thông tin để thanh lọc theo thời gian, ngôn ngữ v.v. ; sau đó trạm phục vụ gửi trả lại một danh sách những URL, thường khi vừa thừa vừa thiếu.

Thế hệ sắp tới của các chương trình phục vụ tìm kiếm thông tin, hiện đang được thử nghiệm tại nhiều nơi, sẽ là các tác tử có trí tuệ tại cả nơi khách hàng và phục vụ, tác tử khách hàng thích hợp với tác tử phục vụ sẽ do trạm phục vụ nạp xuống máy khách hàng, với điều kiện máy khách hàng là một tác sở cho nó. Khi ấy tác tử của khách hàng sẽ trao đổi với người dùng và trao đổi với trạm phục vụ để chấp nhận những lệnh tìm kiếm 'thông minh' hơn. Các tác tử còn có thể dùng bản luận để hỏi lại người dùng cho rõ ý muốn, và tìm kiếm những khái niệm, từ ngữ tương đương không cần có trong câu hỏi v.v. để đem lại thông tin chính xác, ít nhiễu và đầy đủ hơn.

Trong tương lai, khi các tác sở của mọi nơi đã theo cùng một chuẩn thì ta có thể tưởng tượng khách hàng gửi một tác tử lưu động đến nhiều kho thông tin khác nhau ; theo một lộ trình đến từng kho thông tin để tự nó tìm kiếm, thanh lọc và loại trùng lặp ; rồi lại mang theo kết quả đến nơi khác và tiếp tục công việc cho đến khi xong lộ trình mới trở về. Cách làm này giảm thông lượng cần đến trong mạng, thay vì N lần đi và N lần về thì chỉ cần N lần đi theo một vòng, thêm nữa mỗi lần thì thông tin chuyển qua mạng cũng nhẹ hơn vì đã được thanh lọc rồi (dĩ nhiên còn cái cộng thêm là khối lượng thông tin của bản thân tác tử tự di chuyển). Có thể suy ra dễ dàng là N càng lớn thì cách đi vòng càng có lợi.

Kịch bản đó có thể áp dụng cho nhiều sự phục vụ khác, chẳng hạn trong thương mại điện tử : khách hàng có thể gửi một tác tử với những chỉ tiêu nhất định về hàng hoá, giá cả v.v. theo một vòng đi đến nhiều nơi bán để chọn lựa mặt hàng và quyết định...

Đó không hoàn toàn là tưởng tượng mà là chủ đề của nhiều đề án đang được tích cực nghiên cứu về tác tử di động và có trí tuệ.

6.4. Phạm vi và điều kiện ứng dụng

Có một sự tăng trưởng hỗ tương giữa công nghệ mạng truyền tin và công nghệ tác tử. Một mặt mạng truyền tin càng nhanh và có độ tin cậy cao thì tác dụng của các tác tử càng được phát huy, mặt khác chính những dịch vụ cơ bản của mạng thông tin cũng sẽ được hỗ trợ bởi công nghệ tác tử. Cũng như có một sự tăng trưởng hỗ tương khác giữa chất lượng của công nghệ thông tin (mạng truyền tin cộng với thiết bị tin học và phần mềm), và nhu cầu của người sử dụng.

Với mạng Internet hiện nay thì các dịch vụ mà công nghệ tác tử có thể đáp ứng nói chung là do các tác tử nạp từ xa thực hiện. Trong tương lai gần các tác tử này có thể tăng thêm trí tuệ và làm tốt hơn việc tìm kiếm thông tin trong không gian xibe (ít nhiễu, nhanh và đủ hơn) bằng cách thanh lọc thông tin theo đúng nhu cầu cá nhân của người dùng. Các tác tử cũng sẽ được dùng trong việc tự động giám sát các thông tin trong các đề mục yêu cầu, và chỉ lưu ý người dùng khi có các sự cố hoặc sự kiện đáng chú ý ; thí dụ như giám sát thị trường, giám sát các tác phẩm, bài báo hay thông báo chuyên ngành... chọn lọc và đề nghị các tiết mục giải trí / văn hoá, chọn lọc và đề nghị các đề tài du lịch, nơi nghỉ mát ...

Mặt khác công nghệ tác tử cũng sẽ được ứng dụng vào trong bản thân mạng thông tin để có thể quản lý mạng tốt hơn, chẳng hạn bằng những tác tử di động giám sát chất lượng và thông lượng của các nút và các kênh trong mạng và đem về kịp thời những thông tin báo động, thậm chí có thể tự thay đổi các cấu hình của mạng thông tin để phản ứng nhanh trước các sự cố. Đây là những đề tài nghiên cứu có thể trở thành hiện thực trong tương lai không xa.

Trong tương lai xa hơn, nhưng có lẽ không quá một thập kỷ, vì đã có những tiền đề kinh tế kỹ thuật rất rõ ràng, tại Âu Mỹ mạng thông tin cho mọi người sẽ nhanh hơn bây giờ hàng trăm lần, và như thế có thể nghĩ đến những tác tử di động và có trí tuệ, đối tượng nghiên cứu khá 'nóng' hiện nay. Chẳng hạn, điều này có thể phục vụ cho những nhóm làm việc chuyên ngành (trong bất cứ ngành nào) nằm ở khắp nơi trên thế giới và người trong nhóm có thể tự do di chuyển. Trong máy tính xách tay của mỗi người sẽ có những tác tử độc lập phụ giúp trong sinh hoạt riêng, cũng như có những tác tử phụ giúp trong sinh hoạt nghề nghiệp và bản thân chúng lại cộng tác với các tác tử khác của những người trong nhóm. Những tác tử di động của trung tâm quản lý sẽ có thể tìm đến nhân viên ở bất cứ đâu để gửi/nhận thông tin dưới những dạng cô đọng và được bảo vệ an toàn... Để ý là qua thí dụ này ta thấy có hai loại tác tử di động, những tác tử di động vì máy tính chứa nó di động, và những tác tử di động vì bản thân nó tự di động qua mạng, đó là loại nói đến trong bài này. Những vấn đề của hai loại này không độc lập với nhau.

Nhưng cần nêu một vấn đề chủ chốt cần (và chưa) giải quyết thỏa đáng ở mức chuẩn quốc tế : khó có thể hạn chế các tài nguyên của một tác sở đối với tác tử có trí tuệ vào những giới hạn quá hạn hẹp mà JVM dành cho những ứng dụng con nạp từ xa như hiện hay, tuy rằng như ta đã thấy, chỉ thế thôi cũng còn chưa hoàn toàn ổn thoả. Như vậy thì cần tổ chức kho dữ liệu và hệ điều hành của tác sở để có phần công cộng và phần riêng tư, đây không phải là cái gì khó lắm. Vấn đề thứ hai quan trọng hơn là để bảo vệ an toàn các tác sở cũng cần chỉ chấp nhận những tác tử 'tin cậy được' đến thăm viếng mà thôi. Một điều thú vị là hướng giải quyết cho yêu cầu này đã có : đó là dùng những thuật toán của thương mại điện tử gồm chữ ký điện tử và xác minh điện tử.

Một hướng phát triển cần thiết và còn để ngỏ là cần đem vào một ngôn ngữ như Java phương pháp lập trình lôgích để cho phép thực hiện dễ dàng các hệ diễn dịch (inference systems).

6.4 Công tác chuẩn hoá

FIPA (Foundation for Intelligent Physical Agent, tổ chức vì các tác tử vật chất có trí tuệ) được thành lập năm 1996 với mục đích viết ra những đặc tả cho tác tử trí tuệ thực hiện được trong ngắn hạn, đồng thời với việc thực hiện những đề án cụ thể nhằm vào việc thử nghiệm sự cộng tác giữa các tác tử được sản xuất từ những nguồn khác nhau.

FIPA hoạt động theo hai chiều. Hoạt động chiều ngang nhằm thực hiện những chuẩn đặc tả các chức năng như : quản lý các tác tử, ngôn ngữ trao đổi giữa các tác tử, giao diện người-máy, việc tích hợp với những phần mềm không phải tác tử, tính di động, an toàn của tác tử, bản luận. Hoạt động chiều dọc nhằm viết các hướng dẫn cài đặt các tác tử trong một vài phạm vi sinh hoạt được chọn lọc : phụ tá cho người du lịch, phụ tá cho hoạt động văn phòng, phụ tá chọn lựa các giải trí và truyền hình, quản lý mạng và kế hoạch phát triển mạng. Các hướng dẫn cài đặt này được rút ra từ những kinh nghiệm của các đề án thử nghiệm dẫn đạo. Các đề án này theo sát và phản hồi lại cho công việc làm chuẩn.

Cách hoạt động như vậy khá hay, vì nó tạo ra sự qua lại giữa hai chiều để đi đến những chuẩn thực tế. Nhưng như vậy chắc là phải qua nhiều đợt thử nghiệm, vì vậy không thể có nhanh các chuẩn ổn định cho công nghệ tác tử. Có lẽ phải theo dõi và chờ đợi hai ba năm nữa.

Mặt khác tổ chức OMG cũng vừa thành lập nhóm làm việc cho chuẩn mới gọi là MASIF (Mobile Agent System Interoperability Facility, khả dụng cho phép các tác tử di động cùng vận hành) nhằm tăng cường CORBA để làm cơ sở dịch vụ viễn thông cho các tác tử di động. OMG và FIPA hợp tác ( điều ấy không có nghĩa không có những bàn cãi và đề nghị khác nhau trên những chuẩn cả hai bên đều quan tâm) chứ không cạnh tranh, FIPA đặt trọng tâm vào khía cạnh trí tuệ, còn OMG coi nặng tính di động.

7. Kết luận

CORBA, XML, Java và tác tử đang trên đà hội tụ để tạo thành một mô thức mới trong việc phát triển mạng thông tin và dịch vụ CNTT trong thời đại Internet, mà đặc tính là những ứng dụng dễ dùng, phân tán và di động trong phạm vi toàn cầu. Hiện nay những khó khăn về hiệu năng của mạng Internet cũng như của các công nghệ này, cộng với tình trạng non trẻ của chúng và của các chuẩn tương ứng, còn chưa cho phép phát triển đại trà các ứng dụng. Nhưng trong vài năm nữa các nghiên cứu và phát triển sẽ chín mùi, chất lượng và thông lượng của mạng thông tin sẽ tăng cao. Như thế các điều kiện sẽ hội đủ để cho phép có những ứng dụng mới dựa trên các công nghệ này, và có thể tiên đoán là chúng sẽ đẩy mạnh những thay đổi trong sinh hoạt kinh tế xã hội của con người nói chung, và lao động trí óc nói riêng, trên cái đà mà Internet đã khởi động.

Tuy nhiên các công nghệ CORBA, XML, Java và tác tử chỉ là những phương tiện và điều kiện. Nội dung của mỗi ứng dụng tuỳ thuộc các vấn đề riêng của mỗi ngành nghề và tổng cộng lại mới là khối lượng công việc rất lớn và lâu dài cho thị trường phát triển phần mềm. Mặt khác công nghệ tác tử cũng còn cần nhiều tiến bộ cơ bản khác nữa trong công nghệ thông tin nói chung, để trở nên hấp dẫn và dễ dùng hơn : hiểu và viết ngôn ngữ tự nhiên, ngôn ngữ lập trình (Java chưa hẳn là thiên đường của người lập trình), nhận dạng và tổng hợp tiếng nói, trí tuệ nhân tạo, cơ sở dữ liệu, phương pháp luận phát triển hệ mềm, tổ chức và quản lý mạng thông tin thế giới ...

8. Cảm tạ

Tác giả xin cảm tạ ở đây sự khuyến khích, giúp đỡ bổ túc và chỉnh lý bài này từ các bạn : Lê Phạm ngưng Hương, Hồ tú Bảo, James Đỗ, Nguyễn Hoàng, Hồ văn Tiến, Ngô trung Việt. Mọi sự khiếm khuyết thuộc trách nhiệm riêng của tác giả.

9. Tham khảo

• Về tổ chức OMG, hoặc vào thẳng CORBA . Qua hai trang nhà này có thể đi tới tất cả những tài liệu cũng như bài viết phổ biến OMG cũng như CORBA. Đặc biệt nên đọc : A history of CORBA, nếu kiên nhẫn có thể nạp và đọc : A discussion of the Object Managemnent Architecture (gần 50 trang pdf).
  Ngoài ra, có rất nhiều bài viết phổ biến CORBA ở các nơi khác, ít nhiều dễ hiểu. Xin giới thiệu CORBA overview và CORBA: theory and practice.

• Đầy đủ các thông tin kỹ thuật về XML và liên hệ, cũng như về tất cả các vấn đề liên quan tới Internet, có thể tìm từ trang nhà của tổ chức W3C.
  Ngoài ra thì để có cái nhìn tổng quát về XML xem bài trong tạp chí Scientific American : XML and the Second Generation Web, May 1999

• Về Java, có thể truy nạp một giáo trình rất tốt và cho không trên mạng, của Bruce Eckel : Thinking in Java, ấn bản 2.
  Dĩ nhiên nguồn thông tin dồi dào nhất về Java, tuy không khách quan, nằm ở : Sun và Javaworld .
   
• Về tổ chức FIPA và các đặc tả trong ấn bản đầu, năm 1997, xin xem . Ngoài ra có hai bài giới thiệu công nghệ tác tử có thể đọc trên mạng : Applications of Intelligent Agent, và A roadmap of Agent Research and Development. Bài trình bày có tính giáo trình về công nghệ tác tử, khá dài và dưới dạng bảng chiếu.
   
• Muốn biết các nơi nghiên cứu về tác tử . Về các nghiên cứu cho cơ sở hoạt động của tác tử di động, có bài tổng duyệt của Hens Krause ở ĐH BK Lausanne : Technology review of java-based Mobile Agent Platforms ; phần tham khảo của bài sẽ dẫn đến những báo cáo đáng kể. Có thể đọc sau khi chọn lựa từ trang liệt kê các báo cáo KH của ĐH BK Lausanne.
  Khái niệm Beegent của Toshiba cũng đáng chú ý.
   
• Bài viết : An Ontology Tool for Query Formulation in an Agent-Based context cho thấy khá rõ thế nào là một 'bản luận' tổ chức theo sơ đồ thực thể-quan hệ.
  Ngoài ra trang nhà  có rất nhiều liên hệ tới những tài liệu về công nghệ tác tử, đặc biệt nhiều mô tả các ứng dụng.

   

  ---

  
  ¹ Agent, tức là người thừa hành (thường gửi đi xa) để làm một việc được giao phó. Ở đây đề nghị 'tác tử ', phỏng theo thuật ngữ 'toán tử ' trong toán học. Nhưng cũng có thể dùng lại thuật ngữ 'tác nhân' như thuật ngữ hoá học (agent chimique). Dĩ nhiên những thuật ngữ dùng trong bài này chỉ là tạm thời, trong khi chờ đợi những thuật ngữ chính thức của một cơ quan có thẩm quyền.
  ² 'Multimedia ' , gồm tiếng nói, hình ảnh, chữ viết. Người ta còn hay dùng chữ media để nói chung về các sản phẩm hay dịch vụ thông tin đại chúng : báo chí, truyền thanh, truyền hình. Có lẽ tốt nhất là giữ nguyên chữ media theo gốc La tinh và phiên âm thành 'mêđia'. Một vài chữ đã dùng để dịch 'multimedia' như 'đa môi giới', 'đa môi trường', 'đa phưng tiện' ... đều thấy chưa đạt, vả lại cả ba chữ này đều có nghĩa quen thuộc rồi. Nếu nhất quyết không muốn phiên âm thì ở đây đề nghị tân từ 'đa môi dạng' cho sát nghĩa hiện hành của 'media'.
  ³ Giao diện (Interface) là các quy định về những trao đổi trên-dưới của các tầng (giữa tầng i và tầng i+1) nằm trong cùng một hệ thống ; và Giao thức (protocol) là các các quy định về những trao đổi theo chiều ngang giữa các khối chức năng của cùng một tầng và nằm ở những điểm khác nhau trong không gian, trong một mạng thông tin. Đây là những thuật ngữ của mô hình quy chiếu OSI mà OMG tuân thủ.
  ⁴ Đây là nhận định của người viết bài này vì rất khó tìm ra những phê phán khách quan, công khai và kịp thời về OMG, một tổ chức rất lớn đủ sức để thực thi chính sách "đẹp đẽ phô ra, xấu xa đậy lại ". Chỉ khi nào chính OMG quảng cáo ấn bản CORBA mới thì người ta mới hiểu (ngầm) được những thiếu sót của cái cũ. Muốn nắm bắt nhanh và đầy đủ các chuẩn cần tham gia sinh hoạt chuẩn, khá tốn kém.
  ⁵ Trong Java cũng có khái niệm Interface, và thực chất phần Interface của Java và IDL là một, cú pháp khác nhau rất ít. Không phải tình cờ mà hãng SUN tác giả của Java cũng là một thành viên năng động chủ chốt của OMG.
  ⁶ tag nghĩa đen là một sợi chỉ, mẩu vải, mảnh bià... buộc thêm vào cái gì đó để đánh dấu. Nhãn ghi chú của SGML và XML là một hai chữ không có trong văn bản, thay chỗ cho " ... " trong : chuỗi < ... >  ('< ' và '>' là hai dấu hiệu bao bọc nhãn ghi chú).
  ⁷ Phương pháp này được Microsoft dùng lại trong chưng trình Word một cách giản dị và dễ dùng hơn, gộp chung DTD + style sheet và cũng gọi là style sheet. Style đây không có nghĩa là bút pháp (phong cách hành văn), mà chỉ là cách xếp loại chữ, kiểu chữ và khổ chữ trong văn bản. Có lẽ chữ gần nhất là thư pháp, tức là cách viết chữ, như viết thảo, viết chân phương...
  ⁸ SGML quá cồng kềnh và XML không có tham vọng trở thành chuẩn chuyên nghiệp của các nhà xuất bản. SGML cũng đang được chỉnh lý lại để chấp nhận XML như là một phần của nó.
  ⁹ Trong một vài năm tới, tác dụng và một số vấn đề do XML mang lại có thể lớn ngoài dự liệu những người làm ra XML. Thí dụ : làm sao quản lí và sử dụng hiệu quả khối lượng DTD đang tiếp tục căng phồng lên trong thực tế.
  ¹⁰ Không hẳn hoàn toàn, tuy nhiên, nâng cấp HTML (thành XHTML) để tương thích với XML là rất dễ.
  ¹¹ Khác với  Javascript, cũng tựa theo Java, nhưng do Netscape và Sun cộng tác sáng tạo ; để cho phép làm những 'applet' và 'cookie' (tác tử nhỏ gửi từ một trang chủ Web tới người đọc) dễ dàng hơn Java, nhưng về mặt lập trình thì khả năng rất hạn chế và hiệu năng thấp.
  ¹² Đây là con dao hai lưỡi, vì nếu việc này tránh được một loại lỗi thường xảy ra và khó phát hiện là chương trình quên trả bộ nhớ, thì nó cũng không thích hợp cho những hệ thời gian thực gắt gao vì không biết lúc nào bộ vi xử lý bị bận vì quản lý bộ nhớ. Hiện đang có những đề nghị sửa đổi chức năng này.
  ¹³ Tuy nhiên, nếu không để ý về mặt hiệu năng thì cũng có thể bị thất vọng trong một thời gian. Điều cần thiết cho người làm thiết kế hệ thống là chọn lựa đúng đắn sau khi đã nắm rõ mọi khía cạnh.
  ¹⁴ Đây không phải làm một cách làm đáng chê, vì ta biết sự khó khăn của những người nghiên cứu trong tin học khi phải đặt ra những thuật ngữ cần thiết để mô tả các sáng tạo của mình bằng ngôn ngữ đời thường, qua so sánh với các hiện tượng sinh học hoặc xã hội học. Từ 'lạm phát' ở đây không có tính phê phán mà chỉ có nghĩa đen : lạm phát tức là giảm giá trị . Vấn đề thực sự là khi người ta dùng một từ thông tục cho một khái niệm kỹ thuật thì ý nghĩa của nó, vì hạn hẹp hơn, phải được xác định rõ ràng hơn. Thí dụ như thuật ngữ 'bộ nhớ ', ai cũng biết rất rõ nó chỉ định cái gì. Việc phần lớn các khái niệm của công nghệ tác tử không được xác định rõ ràng chỉ chứng tỏ là công nghệ này còn rất non trẻ (so với tham vọng). Vì vậy không nên cho nó là cái gì ghê gớm.
  ¹⁵ Agency, trạm đón tiếp có đủ các dịch vụ mà tác tử cần đến, tạm dịch là tác sở, cũng có thể là cơ sở tác tử, nhiều tác giả dùng chữ platform, cơ sở hoạt động, có ý nghĩa chung hơn, chỉ một hệ thống có cài đặt các dịch vụ mà một loại chương trình ứng dụng nào đó cần đến. Platform dùng lại ngôn ngữ chính trị, đó là cơ sở chính trị để hoạt động của một tổ chức.
  ¹⁶ Nếu mạng hạn hẹp thì dễ hơn, nhưng có lẽ phạm vi ứng dụng của các tác tử tự di động sẽ thu hẹp ; như chẳng hạn trong một thuật toán phân tán trong cụm máy tính, một tác tử có thể tự đi tìm máy tính còn tài nguyên nhiều nhất để hoạt động.
  ¹⁷ Tập thể nghiên cứu về tác tử dùng thuật ngữ 'ontology ' , có nghĩa triết học là 'bản thể luận ' , một khái niệm rất cơ bản và cổ điển, nhưng cũng khác nhau tuỳ triết gia ! Sự lạm phát này không thể chấp nhận được, nó thể hiện một tình trạng thiếu văn hoá đáng phàn nàn. Vì thế đề nghị chữ 'bản luận ', theo từ điển Hán Việt của Đào duy Anh là : 1) 'bộ phận chủ yếu ở trong một đề mục', 2) 'suy luận cho đến bản thể ' . Cả hai nghĩa đều sát với ý nghĩa ontology thực sự của các 'trí thức nhân tạo'. Thế cũng là lạm phát, nhưng khiêm tốn hơn.
  ¹⁸ Đây cũng là hệ luận của việc các tác tử có bản luận và biết thao tác trên bản luận : sơ đồ hiểu biết và tập hợp những quy luật diễn dịch của một tác tử, tương ứng với một chủ đề nhận ra được, có thể thay đổi (hay có một sơ đồ con và một tập hợp tiên đề con dùng được) để thích hợp với một phong cách hay một ngôn ngữ nào đó của người (hay tác tử khác) đối thoại với nó.