GS.Nguyễn Văn Chiển phát biểu tại hội thảo thành lập trường Đại học FPT, tháng 5/2006. Ảnh: Bùi Tuấn

Tôi được gặp GS Nguyễn Văn Chiển lần đầu tiên vào năm 1950. Khi đó ông đến thăm bố tôi tại Thái Nguyên giữa những ngày kháng chiến sôi động nhất. Ông chỉ có một chiếc ba lô nhỏ nhưng trong đó có cả một chiếc kính hiển vi.

Khi đó gia đình chúng tôi phải dùng một loại dây leo, theo kinh nghiệm dân gian giập nát ra rồi đánh nước cho trong mới có thể dùng được (hồi đó lấy đâu ra phèn chua!). Tôi rất ngạc nhiên khi thấy Thầy rất chú ý và lập tức quan sát các bộ phận của cây này, lại còn dùng lưỡi dao cạo cắt thành lớp mỏng rồi soi dưới kính hiển vi và vẽ lại cấu tạo hiển vi của tiêu bản này vào sổ tay của Thày. Đấy có lẽ là hình ảnh đầu tiên về nghiên cứu khoa học mà tôi nhận thức được khi mới 12 tuổi. Năm 1951, cả gia đình Thày và gia đình Bố tôi được chuyển sang Khu học xá Nam Ninh để hai ông tham gia đào tạo biết bao các thế hệ nhà giáo và nhà khoa học nước ta. Hòa bình lập lại Thày chuyển về Hà Nội là tôi lại vinh dự là lớp sinh viên Đại học đầu tiên của Thày sau ngày hòa bình lập lại.

Năm nay nhân kỷ niệm 90 năm ngày sinh của Thày đã có biết bao nhiêu bài báo ca ngợi các thành tích lớn lao của Thày trong giáo dục và trong khoa học.

GS. Nguyễn Văn Chiển cùng học trò, đồng nghiệp.

Nhà báo Thúy Hằng viết: Thầy Chiển là con út trong một gia đình trung nông ở thôn Ngọc Nội, xã Trạm Lộ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Năm 1919, cậu bé Chiển ra đời, cũng là năm thực dân Pháp bắt đầu công cuộc khai hóa thuộc địa lần thứ hai ở Việt Nam. 6 tuổi Chiển bắt đầu học chữ Nho. 9 tuổi, sang trường làng bên học chữ quốc ngữ. Hết cấp sơ học, cậu phải ra tận Phú Thụy, cách nhà 15km để trọ học, vì cả Nam phần Bắc Ninh lúc đó chỉ có duy nhất một trường tiểu học kiêm bị: tức có đủ 6 lớp học đồng ấu, dự bị, sơ đẳng: lớp nhì I, lớp nhì II, lớp nhất. Học xong Trường Phú Thụy, Chiển phải đi xa hơn nữa, tới Hà Nội, thi vào học Trường Bưởi nổi tiếng. Ở đấy anh đã được học những thầy nổi tiếng như Nguyễn Mạnh Tường, Hoàng Xuân Hãn,... Chăm chỉ, lành hiền và cần mẫn, Chiển mang theo cả niềm ước vọng của mẹ cha mong cho con được ăn học nên người. Có những năm quá khó khăn, bố mất, rồi hai năm liền (1935 - 1936) quê nhà bị vỡ đê, người mẹ tảo tần hàng tháng vẫn thường gánh gạo, mỡ và tương ra Hà Nội nuôi cho con ăn học cũng ngậm ngùi nước mắt bảo rằng “Nhà không còn hạt thóc nào cho con đi học nữa”, Chiển tưởng như đã phải nghỉ học. Nhưng sự chăm chỉ và niềm khát khao học tập của Chiển cuối cùng cũng đã được đền đáp. Ngay lúc khó khăn nhất ấy, nhờ học giỏi anh đã được cấp học bổng toàn phần, được xếp vào ở nội trú trong trường và toàn tâm toàn ý vào việc học. Năm 1941, sau 7 năm học ở Trường Bưởi, chàng trai “nhà quê” ấy đã đỗ đầu kỳ thi tú tài toàn xứ Đông Dương. Ông viết: “Tháng 9 năm 1941, tôi ghi tên đăng ký học chứng chỉ Toán đại cương ở Trường đại học Khoa học mới mở. Việc lựa chọn này không có khó khăn gì, sau khi đã lướt qua các trường khác. Y ư? Phải học 7 năm, quá dài trong khi mẹ tôi đã già, cần ra trường sớm để phụng dưỡng mẹ. Học Dược ư? Một nghề có thể cho phép mình sống độc lập không phụ thuộc vào ai, nhưng quy định là ngay năm đầu phải ký quỹ 120 đồng (bằng giá 10 xe đạp Te-rô thời đó) thực tập ở các hiệu bào chế thuốc. Món tiền lớn quá lấy đâu ra? Vào luật để ra làm quan bóp dân, thối nát quá tôi loại bỏ từ lâu. May có Trường Khoa học mới mở ra, phù hợp với sở thích của mình cho nên vào Trường Khoa học là đúng.” Thầy Chiển đã giải thích như vậy, giản dị và không ồn ào về sự lựa chọn thuở ban đầu ấy. Thầy đã đến với Địa chất, và đó gần như là sự “se duyên” của số phận. Trong công việc này, thầy tìm thấy niềm vui, được cống hiến, được khám phá. Và cuộc đời đã được nhận từ thầy thật nhiều điều, “người anh cả của ngành Địa chất Việt Nam”.

Sau khi chúng tôi tốt nghiệp đại học Thầy chọn một người bạn tôi – anh Tống Duy Thanh và nhiệt tình bồi dưỡng để chẳng bao lâu sau anh đã trở thành Giáo sư, Tiến sĩ khoa học, chuyên gia đầu ngành về Cổ sinh - Địa tầng học.

Thành tựu về giáo dục và về khoa học của Thầy không sao kể xiết, nhất là việc chủ trì các Chương trình Nhà nước về khoa học, việc đảm nhiệm các chức vụ quan trọng như Hiệu trưởng Trường Sư phạm Trung cấp Trung ương, Tổng thư ký Ban Tu thư (soạn sách giáo dục phổ thông), Phó Giám đốc Nha Giáo dục phổ thông, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam…

Ở bất kỳ công việc nào ông đều có tư duy rất độc lập và thiết tha với sự nghiệp xây dựng nền khoa học nước nhà. Nói về nhân cách của ông chỉ cần đến thăm căn hộ ông đang ở tại khu tập thể Đại học Bách khoa Hà Nội. Một Giáo sư đầu ngành, một Nhà giáo nhân dân mà ở chung với vợ con trong một căn hộ khó có thể tưởng tượng nổi về mức độ chật hẹp và đơn sơ vào loại nhất thủ đô. Chúng tôi đến thăm Thầy chỉ có thể ngồi xuống sàn nhà xung quanh Thầy. Giá Thầy có lời đề nghị thì chắc chẳng ai nỡ để Thầy sống khổ như vậy. Nhưng Thầy chỉ cười và nói với chúng tôi: Còn biết bao thầy giáo trong nước còn khổ hơn mình nhiều. Thầy không bao giờ nói về công việc của mình, kể cả việc thầy được lưu danh bằng những giống loài cổ sinh mới được cả thế giới biết đến như giống Vanchienolepis Tong-Dzuy et Janvier, các loài Squameofavosites Vanchien Tong-Dzuy, Plethorhyncha Chieni Zuong et Rzóns... mà chỉ băn khoăn về tương lai khoa học và giáo dục nước nhà. Dù tuổi rất cao nhưng Thầy luôn phát biểu một cách điềm tĩnh và sâu sắc về những vấn đề rất quan trọng mà Thầy thấy không thể nào chấp nhận được.

Về khoa học Thầy viết: “Khác với chương trình khoa học Tây Nguyên, chương trình xây dựng Tập bản đồ Quốc gia (còn gọi là chương trình 48-03) được ghi vào Nghị quyết 37NQ của Bộ Chính trị hẳn hoi, thế mà sau khi xuất bản vào năm 1996, nó không được sử dụng để bố trí các dự án sản xuất một cách hợp lý nhất. Thậm chí Viện Nghiên cứu Địa chính đề nghị điện tử hóa Tập Bản đồ Quốc gia để bố trí các dự án sản xuất công nông nghiệp và giao thông vận tải hợp lý nhất cũng không được xét duyệt. Tập Bản đồ Quốc gia được giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2005 hiện nay chỉ là một vật trang trí nằm trong các thư viện. Các nhà hoạch định chính sách, nhất là quyết định phân bố lực lượng sản xuất một cách hợp lý nhất trên lãnh thổ, cũng chẳng mấy ai quan tâm đến tập Atlat quốc gia! Hiển nhiên nó lại biến thành một vật trang trí tương tự cái lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt. Hy vọng trong thời gian tới, các dự án phát triển, nhất là các dự án trọng điểm của đất nước, các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học không còn bị trở thành vật trang trí.” (18/5/2009).

Về giáo dục Thầy viết: “Tôi nghĩ rằng ông Bộ trưởng giáo dục hiện nay không thiếu tâm, thiếu tầm nhưng do phải kiêm nhiệm một chức vị quan trọng hơn, và hẳn thường xuyên bận vào những sự vụ khác nên không thể toàn tâm toàn ý cho ngành giáo dục, thậm chí chưa chắc có nhiều thời gian để suy nghĩ thấu đáo về bản chiến lược này. Do vậy trong chiến lược mới đề ra những giải pháp thiếu tính khả thi, chẳng hạn như làm sao có được những giáo sư đại học Việt Nam có trình độ cao để thực hiện được việc xây dựng 4 trường đại học Việt Nam đạt chất lượng quốc tế vào năm 2015 (tức 6 năm nữa). Nhất là với kế hoạch đến năm 2020 sẽ đào tạo 2 vạn tiến sĩ, thì tôi thấy chính những người xây dựng bản chiến lược này cũng lại mắc bệnh thành tích, bệnh chạy theo số lượng. Hoa Kỳ hiện nay là nước có nền giáo dục tiên tiến trên thế giới, năm nào cũng có các nhà khoa học nhận giải thưởng Nobel. Giả thử ông gửi sang Mỹ 1 vạn cử nhân nhờ họ đào tạo thành những người tài cho đất nước, thì những em nào chịu khó chăm chỉ học tập có thể thành người tài thật. Còn nếu ông đặt hàng hãy đào tạo cho tôi 1 vạn tiến sĩ trong 5 năm thì đến hạn họ sẵn sàng trả cho ta đủ 1 vạn người có bằng tiến sĩ, nhưng tiếc thay bằng thì thật, còn người có bằng chưa chắc đã thật. Tình trạng cũng tương tự như trước đây ta nhờ Liên Xô đào tạo cho kĩ sư và cử nhân: đến hạn các thầy Liên Xô sẵn sàng giúp đỡ, thậm chí làm hộ luận án để cháu nào về nước cũng có bằng đại học mà không viết nổi một câu tiếng Nga, thậm chí một bài tiếng Việt. Đối với một bệnh mạn tính kéo dài hàng mấy chục năm của ngành giáo dục Việt Nam, thì không thể có một phương thuốc tiên dứt bệnh ngay được, lại không thể liệt kê trải mành mành 11 giải pháp, trên thực tế chỉ là 11 việc trong kế hoạch dài hạn của ngành giáo dục. Suy nghĩ kĩ, tôi thấy khâu quan trọng nhất, khâu đột phá có thể tác động đến toàn ngành giáo dục, không ai khác chính là người thầy. Bởi vì suy cho cùng thì người trực tiếp lên lớp, soạn bài giảng, cải tiến phương pháp sư phạp, cải tiến chương trình, biên soạn sách giáo khoa cũng là người thầy, một mình ông Bộ trưởng Giáo dục dù giỏi đến đâu cũng không làm được. Muốn vậy phải khôi phục truyền thống tôn sư trọng đạo của toàn xã hội đối với người thầy. Cần coi người thầy là một trí thức có nhiệm vụ cao quý, là người tác động đến tâm hồn và trí tuệ của lớp trẻ, tạo điều kiện vật chất và tinh thần để họ không bắt học sinh học thêm, hoặc nhận quà biếu của phụ huynh, mà có thì giờ để đọc sách học thêm trau dồi đạo đức, nghề nghiệp, và không nên xếp họ vào thang cuối cùng của xã hội (công, nông, binh, trí). Ngày nay, sự yếu kém của nền giáo dục quốc dân không chỉ giới hạn ở nhà trường. Nó đã ảnh hưởng đến đạo đức của toàn xã hội với những tiêu cực lớn nhỏ nhan nhản trên báo chí hằng ngày. Một cơ trưởng lái máy bay hẳn đã học xong bậc đại học, lại cùng với mấy lưu học sinh tham gia vào các vụ ăn cắp vặt ở Nhật Bản, thật là một quốc sỉ cho một dân tộc anh hùng! Bởi vì mỗi trẻ em được cha mẹ dạy tốt rồi, đến trường cũng được dạy tốt, vẫn có thể bị ảnh hưởng tai hại của xã hội mà trở nên hư đốn. Vấn đề to lớn và quá khó khăn này, chắc chỉ khi những vị lãnh đạo cao nhất của Đảng và Nhà nước có quan tâm thì may ra mới giải quyết được” (2/1/2009)

Những lời phát biểu tâm huyết của Thầy chưa được trả lời thì Thầy đã vội vã đi xa vào hồi 11 giờ 40 ngày 21/7/2009 vừa qua. Vẫn biết sinh tử là quy luật của muôn đời nhưng sao Thầy vội đi nhanh quá trước khi thấy các kiến nghị tâm huyết của Thầy được trở thành hiện thực. Tấm gương yêu nước, nhiệt tình cống hiến cho khoa hoc, giáo dục và một nhân cách cao đẹp của Thầy sẽ sống mãi trong các thế hệ học trò của Thầy và những người được biết đến Thầy. Cầu mong hương hồn Thầy yên nghỉ chốn vĩnh hằng