Saigon cuối thế kỷ 19

Những bài cùng tác giả

Lịch sử các nước

Gần đây năm 2004, tin tức báo chí Việt Nam (1) cho biết khi một số ngói bị hư tháo xuống ở Nhà thờ Đức bà, thành phố Hồ Chí Minh, thì thấy có chữ đề xuất xứ “Wang-Tai Saigon” trên mặt các ngói. Kí hiệu Wang-Tai là gì? . Để hiểu được điều này, ta hãy đi về quá khứ để tìm hiểu một phần của lịch sử Saigon.

Qua các tài liệu ở cuối thế kỷ 19 mà ta có thể tìm thấy ở Thư viện quốc gia Pháp (Bibliothèque nationale) thì ta biết được Wang-Tai là một nhân vật người Hoa kiều sống ở Saigon trong những năm đầu Pháp lấy các tỉnh miền Nam sau khi Pháp đánh thành Saigon vào năm 1859. Wang-Tai (Vương Đại) nổi tiếng trong các tác phẩm viết về Saigon trong các thập niên 1880, 1890 của các tác giả người Pháp qua ngôi nhà lớn và đẹp nhất Saigon ngay tại bờ sông ở cảng Saigon (nay là bến Bạch Đằng). Maison Wang-Tai đồ sộ xây bằng gạch lớn hơn cả dinh thống đốc lúc bấy giờ chỉ là một nhà cây mua ở Singapore chở sang rồi ráp lại ở Saigon. Từ nhà của ông Vương Đại về hướng cảng thương mại Saigon, dọc theo rạch Bến Nghé (arroyo chinois) là các xưởng làm gạch và ngói của ông Vương Đại. Trong các ngói đỏ hơn trăm năm trên nóc nhà thờ đức bà ở Saigon là một số ngói làm từ các xưởng gạch này của ông, số còn lại là nhập từ Pháp.

Vậy ông Vương Đại là ai?.

Chi tiết về cuộc đời của ông Vương Đại không để lại trong sử sách hay tư liệu nào của người Việt, chỉ có một số sự kiện rải rác trong các văn kiện, sách tiếng Pháp. Điều này cũng dễ hiểu vì ông Vương Đại là người Hoa sống trong thời kỳ từ năm 1827 đến cuối thế kỷ 19 ở miền Nam, một thời kỳ có nhiều thay đổi lớn khi Pháp đánh chiếm 6 tỉnh Nam kỳ. Trí thức, sĩ phu, triều đình người Việt lúc ấy không để ý đến những vấn đề doanh nghiệp, kinh tế, thương mại... và vả lại rất ít người biết chữ Hán-Nôm, còn chữ quốc ngữ thì chưa được phổ biến trong quần chúng nên không ai viết và biết về con người ông Vương Đại.

Ông Vương Đại là thương gia người Hoa, bang trưởng bang Quảng Đông, rất giàu có và có thế lực. Qua sự vận động của ông, năm 1880 toàn quyền Pháp đã đề nghị với giám đốc trường Chasseloup-Laubat (Lê Quí Đôn ngày nay) mở khóa dạy tiếng Quảng ở trường này.

Năm 1880, ông muốn bán nhà ông ở ngay bến Saigon cho chính quyền với giá 45000 piastres (đồng) tương đương với 225000 francs. Sau khi xem xét kinh phí mà chính quyền lúc đó đang mướn và tiền quản lý bảo trì căn nhà đó, cùng với số tiền còn đang nợ chưa trả, Hội đồng quản hạt đã đồng ý bỏ ra 254000 francs để mua lại căn nhà này của ông Vương Đại (23). Các xưởng làm gạch của ông Vương Đại sản xuất gạch tốt được dùng ở Saigon và ở nhiều nơi trong Nam kỳ. Trong cuộc triễn lãm công nghiệp và nông nghiệp năm 1880, các sản phẩm gạch của ông được huy chương bạc (27). Ông có tham dự triển lãm quốc tế năm 1878 ở Paris với các sản phẩm đồ gốm sản xuất ở Chợ Lớn (28).

Ngoài cơ sở làm gạch, đồ gốm, ông Vương Đại còn có những đất ruộng lúa lớn ở Phước Lộc mới khai hoang để trồng lúa gạo (24). Theo tư liệu ngân sách do chính phủ Pháp ở Saigon in năm 1876 (26) thì ông có 3 nhà cho chính quyền Pháp mướn: 1 nhà 3 tầng ngay cảng thương mại (quai de commerce) Saigon (tiền mướn: 6866 franc/1 năm), 1 nhà ở rue de Canton (Triệu Quang Phục) Chợ Lớn làm văn phòng điện tín (1694 francs), 1 nhà ở Bình Tây, Chợ Lớn làm trạm cảnh sát (2471.75 francs). 

Theo tờ tuần báo Les tablettes coloniales xuất bản tại Paris ngày 19/12/1888, có đăng một mẩu tin nhỏ về ngày lễ sinh nhật của ông Vương Đại như sau (25):

“Một ngày lễ rất thành công và ấn tượng rất lý thú vừa xảy ra ở Saigon, để mừng sinh nhật thứ 61 ngày sinh và kỷ niệm 30 năm ngày ông thương gia người Hoa tên là Vương Đại đến Saigon. Những người con trai ông Vương Đại và gia đình của họ, những đồng hương và bạn bè của ông trong dịp lễ này đã mời “quí bà, quí ông người Pháp và người Âu ở Saigon, Chợ Lớn và các tỉnh”. Cộng đồng người Âu đã đáp lại lời mời ân cần này. Đèn đuốc, pháo bông, trình diễn kịch, hát tuồng, không thiếu cái gì trong ngày lễ vui này. Ông Vương Đại là một trong những chức sắc người Hoa được kính trọng nhất ở Saigon; ông không những đã có những dịch vụ cống hiến lớn lao cho đồng bào ông mà còn cho chính quyền Pháp. Vì thế đương nhiên đúng khi người ta đáp lại tương ứng qua sự tham dự hoạt động hòa bình này mà ông là đối tượng”

Qua mẩu tin này thì ta biết là ông Vương Đại sinh vào tháng 12 năm 1827 ở Trung quốc, ông đến Saigon-Chợ Lớn lập nghiệp vào năm 1858, một năm trước khi Pháp đánh thành Saigon.

Theo tư liệu, bút ký của các tác giả cuối thế kỷ 19, trên khu phố chính Saigon như đường Catinat (Đồng Khởi), người Hoa đã có nhiều cơ sở doanh thương hơn người Việt. Chung quanh nhà biệt thự của ông Vương Đại, một người Hoa giàu có ở Saigon trước khi Pháp đến, có các cửa tiệm vải, may đồ, hàng thủ công, tiệm sửa giày, sửa đồng hồ, hàng nước ngoài mà ngay cả người Pháp cũng đến mua, chưa kể ban đêm các nhà trên đường sau biệt thự ông Vương Đại là các sòng bạc.

Ngoài ông Vương Đại, có các người Hoa giàu khác là Apan, Atho, Ban-Hap, etc. (3). Cửa hàng của người Hoa ở đường Catinat, đường Rigault de Genouilly dọc kênh chợ Vải, đường nối đến đường rue d’Adran đều mở đến 9 giờ tối. Đường rue d'Adrian (đường Hồ Tùng Mậu ngày nay) là khu buôn bán tấp nập có nhiều cửa hàng người Hoa, Ấn nằm kế khu vực Chợ Saigon cũ. Chợ này là chợ dọc kênh Charner (kênh chợ Vải), nay gọi là chợ Cũ.

Saigon - Khách sạn Cosmopolitan, nhà ông Wangtai (Vương Đại) 1872 - nguồn: Bs Albert Morice – La revue Tour du Monde 1875 (13) (16). 

Toàn cảnh Saigon – 1881 (bản vẽ rất chi li chính xác của Đại úy hải quân Favre). Sông Saigon, rạch Bến nghé. Để ý nhà ông Vương Đại ở ngay góc sông Saigon và rạch Bến Nghé (arroyo chinois) 2 tầng (không kể tầng trệt) giống như hình trong sách của bác sĩ Albert Morice (13) (16), kế đó là 3 gian nhà của chợ Vải (chợ cũ). Phía trên cuối đường Catinat là nhà thờ đức bà, Bên cạnh đó ở góc đường route Nationale (Hai Bà Trưng) là dinh thống đốc cũ. Thành Saigon về phía phải vẫn còn 4 tường bao bọc khu đất bên trong. Ông Anatole Petiton, đến thăm Saigon, đã viết về đời sống, sinh hoạt thành phố trong sách “La Cochinchine française: la vie à Saïgon, notes de voyage” xuất bản năm 1883 như sau:

“Khi đi tàu đến cảng Saigon, du khách có thể thấy hai nhà nổi bật là nhà Rồng (Messageries Maritimes) và nhà của ông Vương Đại, xây hầu như ở giữa góc điểm của rạch bến nghé và sông Saigon (3)

Tất cả Saigon đều biết ông Vương Đại. Nhà của ông rất lớn với cột cửa vòng cong (portique) và mái hiên có thể nói nhà ông được coi như là trung tâm Saigon.

Nhà có ba tầng với sân mái hiên. Đây cũng là tòa đô chánh thành phố Saigon và là nơi ở của ông thị trưởng. Ông thị trưởng quả là người công chức được chu cấp chỗ ở tốt nhất.”

Saigon 1872– Bên kia sông Saigon là nhà Rồng (Messageries Maritimes) – nguồn: Bs Albert Morice – La revue Tour du Monde 1875 (13) (16)

Cũng theo mô tả của ông Petiton thì kênh Chợ Vải dài khoảng vài trăm thước (gọi là kênh Rigault de Genouilly, sau đổi thành kênh Charner), bắt đầu từ sông đi vào thì ở phía bên phải là các nhà của người Âu và một vài nhà người Hoa và Ấn (người Pháp gọi người Ấn là malabar), bên trái là các nhà người Hoa, chợ và những cửa hàng khác của người Hoa.

Kênh chấm dứt ở khoảng nhà thờ. Ở phía trên phần kéo dài của kênh, hai bên có chỗ chơi trò chơi Bowling (một thứ trò chơi của người Anh) rất hợp với giải trí lúc chiều tối. Nhà thờ hiện nay chỉ là nhà thờ tạm thời, người ta đang xây một thánh đường lớn gần dinh thống đốc mới xây. Trong nhà thờ, ở gần điện thờ là các ghế ngồi dành cho người Âu, ngoài ra là các bục bằng gỗ (chú thích dịch giả: nhà thờ này do đô đốc Bonard cho xây dọc kênh chợ Vải năm 1863 sau khi vừa chiếm xong hoàn toàn Saigon-Gia Định, nhà thờ được xây bằng gỗ hoàn thành năm 1865). Người Ấn có ba đền thờ ở Saigon: 2 đền thờ Hồi giáo và 1 đền thờ Ấn giáo (Hindou).

Người Mã Lai, ít phát tán phân phối rộng nhiều ở Saigon như các dân khác, họ đa số làm nghề coi sóc ngựa. Ở Singapore thông thường thì những người chăm sóc ngựa và lái xe ngựa tư nhân hay công cộng là người Mã Lai. Ở Saigon, họ thường lái xe ngựa cho các chủ đã mướn họ. (Chú thích: Người mà Pháp gọi là Mã Lai ở Saigon chính là người Chăm vì về phương diện ngôn ngữ và chủng tộc thì người Chăm là thuộc hệ ngôn ngữ Malay và chủng Austronesian.)

Cảnh chợ Saigon 1872, để ý có 2 người Ấn (malabar) và một người Hoa trong chợ - nguồn: Bs Albert Morice – La revue Tour du Monde 1875 (13) (16). Còn các xe ngựa công cộng, thì những xe này được lái bởi những người Ấn từ vùng bờ biển Malabar, từ Pondichéry (một nhượng địa của Pháp ở Ấn độ) hay từ Singapore. Vì người ta thường thấy họ lái xe ngựa công cộng ở Saigon nên họ gọi loại xe ngựa này là xe Malabar. Những người malabar chăm sóc ngựa rất tốt và tài tình, họ có phương pháp độc đáo rất hay để dỗ ngựa. Họ thường dùng bàn tay vỗ nhẹ vào ngựa, làm như cho ngựa tin rằng họ rất ganh tị là ngựa có bộ da mà họ muốn. Người malabar cũng làm nghề chăn nuôi những đàn bò, để lấy và bán sữa (có người xấu miệng nói là sữa bò thật sự nước cốt dừa trộn với nước). Ở Saigon ngay cả những thập niên đầu thế kỷ 20, còn nhiều con bò ăn cỏ ở một số lề đường công viên gần trung tâm thành phố do người Ấn nuôi.

Người malabar còn có một nghề đặc biệt nữa là đổi tiền. Một đồng (piastre) theo giá chính phủ đổi là 5 franc 55, nhưng họ đổi được giá cao hơn là 5 fr 65 và đôi khi đổi lên đến khoảng 6 francs. Họ làm thương mại này với người Hoa ở Chợ Lớn, vì người Hoa thường cần một số lượng tiền đồng (piastre) lớn để có thể mua gạo nhiều từ các tỉnh. Người malabar còn một nghề thứ tư ở Saigon. đó là nghề gác dan và họ cũng được tuyển dụng làm cảnh sát. Cộng đồng người malabar là cộng đồng công nhân làm lụng và rất cần kiệm: tiền họ kiếm được thường được cất giấu và không xuất ra nữa. Thể lực của họ rất cao, khỏe và thon. Họ thường đeo đồ trang trí ở cổ tay, trên cổ, cổ chân, tất cả đều bằng vàng thật; đối với họ đồ trang trí giả bị cấm dùng.

Thương gia người Hoa 1872 - nguồn: Bs Albert Morice – La revue Tour du Monde 1875 (13) (16).

Theo tài liệu chính thức (19) thì thành Saigon xây năm 1791 theo kiến trúc của Olivier de Puymaniel. Vào năm 1860 dân số khoảng 200000. Chợ Lớn từ 12 đến 15000 ngàn dân. Khi chiếm thành Saigon năm 1859, trước khi trở ra Đà Nẵng và để lại một số quân trấn giữ ở Saigon, đề đốc Rigault de Genouilly đã cho đặt chất nổ phá hủy thành Saigon (do Minh Mạng xây lại sau khi phá hủy thành Phiên An sau cuộc khởi nghĩa của Lê Văn Khôi). Cũng theo tài liệu chính thức thì tiếng nổ kinh hoàng, lòng đất rung rinh các tảng đá to lớn của thành văng trên không (19). Kho lúa lương thực cháy cả tuần và âm ỉ cháy sau đó. Sau khi chiếm được Saigon, thành phố chung quanh thành Saigon hầu như bị hoàn toàn cháy hủy một phần do chiến tranh và một phần do dân chúng bỏ đi đã tự tiêu thổ đốt cháy tất cả, chỉ có khu Chợ Lớn là không bị thiệt hại gì (20). Vì thế Pháp đã hoàn toàn thiết kế lại thành phố theo kiểu Tây phương.

Dân số ngay tại Saigon lúc đó (1859) chỉ còn 5 đến 6000 người, nhưng chỉ 15 năm sau (1874), không kể Chợ Lớn và vùng phụ cận, tăng lên 13448 người gồm 965 người Âu, trong đó  913 ngươời Pháp, 6246 người Hoa, 5595 người Việt, 205 người Ấn độ quốc tịch Pháp, 4 người Hoa quốc tịch Pháp, 1 người Phi châu quốc tịch Pháp, 161 Ấn độ, 135 Mã Lai, 17 Tagals (Phi) và chỉ 6 người Cao Miên, 2 Nhật (20) (31). Năm 1896, dân số là 44764, tăng lên hơn 3 lần (trong đó có 3258 người Âu, 13801 người Hoa, 26411 người Việt và số còn lại 1294 là người Cao Miên, Mã Lai, Ấn độ (Hindou) v.v…). Người mà Pháp gọi là Mã Lai chính là người Chăm vì về phương diện ngôn ngữ và chủng tộc thì người Chăm là thuộc hệ ngôn ngữ Malay và chủng Austronesian. Saigon trở thành thành phố đa chủng tộc, đa văn hóa.

Sau khi đã hoàn toàn chiếm Saigon-Gia Định, ở phía Đông Nam thành Saigon đã bị hủy, Pháp xây 1 nhà thương, 1 nhà thờ, nhà in và kế cạnh đó là dinh rất lớn mà đề đốc Bonard xây từ nhà gỗ đã được mua từ Singapore. Trong nhiều năm ngôi nhà này là nơi thống đốc ở. Ở khu giữa nơi này và sông, lần lượt các tòa nhà được xây lên, trường thông ngôn, bệnh viện mới, cô nhi viện Sainte-Enfance.

Như đã đề cập trên, thành Saigon và các nhà gần sông, rạch Thị Nghè, rạch Bến Nghé bị hủy trong chiến tranh và cũng do chính người dân thiêu hủy lúc bỏ đi khi quân Pháp đánh chiếm Saigon. Nơi này trước đây có khoảng 50000 dân. Sau 1859 chỉ còn khu vực Chợ Quán, giữa thành Saigon và Chợ Lớn, là vẫn còn hiện diện có cư dân tập trung, nơi đây là xóm của những người theo đạo trước đây, họ đã không bỏ đi tiêu thổ khi quân Pháp đến Saigon.

Không lâu những làng cũng được được tái lập từ những người di tản chiến tranh trở lại định cư ở giữa vùng Chợ quán và vùng cao về phía giữa Kì Hòa, cánh đồng mộ và thành Saigon cũ (5 làng) và ở rạch Thị Nghè 4 làng. Năm 1862, có 11 khu dân cư trở lại với khoảng 8000 dân. Ngoài người Việt, năm 1864 có 6000 người Hoa, hầu hêt là nghề buôn bán sống trong khu vực từ gần bờ sông, kinh rạch đến khu Tong-Keou (Thuận Kiều) về hướng Củ Chi và khoảng 200 người Ấn sống nghề nuôi gia súc và lái xe ngựa. Pháp dùng tiền tệ mới là franc, một franc tương đương với 1 quan (1 quan bằng 10 tiền và 1 tiền bằng 60 đồng) (12).

Lúc này để thiết lập cơ sở thương mại và giao thông, các bờ sông được nâng cao; công binh đã san bằng các điểm cao (2 hay 3 mét) trên vùng cao giữa thành Saigon và cánh đồng mả. Các điểm cao này bị san bằng và đất được dùng để lấp các vùng thấp. Khi độ dốc trở nên đều hơn thì các đường bắt đầu được thiết kế, cắt thẳng góc nhau. Những con lộ lớn này được lát đá và trồng các cây lớn dọc hai bên, các nhà dọc đường rất ít và xây lên rất chậm; bởi vì người Pháp đến định cư còn rất ít và vật liệu rất thiếu nên chỉ xây các nhà cây. Các công chức sống trong nhà giống người Việt và ngay cả thống đốc chỉ có dinh bằng gỗ, được mua từ Singapore, tháo gỡ ra trước khi chở đến Saigon để ráp lại. Dinh gỗ này ở vị trí góc đường rue Taberd (sau đổi là rue Lucien-Mossard tức Nguyễn Du ngày nay) và rue Imperiale (sau đổi là route Nationale, rue Paul Blanchy tức Hai Bà Trưng ngày nay) trong khuôn viên của trường Frères des Écoles Chrétiennes (Taberd).

Năm 1873 dinh toàn quyền mới, to lớn khang trang hơn, được hoàn thành ở vị trí là dinh Thống Nhất ngày nay (dinh này, sau gọi là Palais Norodom. bị phá hủy sau cuộc đảo chánh 1961 của chính phủ Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diệm và được xây lại mới gọi là dinh Độc lập tức là dinh Thống Nhất ngày nay).

Cây cối được trồng hai bên đường mới xây, lúc đầu là các cây xoài vừa có bóng mát và trái cây (nhưng về sau các cây này bị chặt bỏ để trồng các loại cây khác như sao, cao su vì vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 xe đi lại dễ gây tai nạn cho các trẻ con thu lượm hái trái cây. Đường Jauréguiberry, nay là Ngô Thời Nhiệm, trong thập niên 1940-1950 vẫn còn các cây cao su (6))

Năm 1865, các tòa nhà dọc sông Saigon được xây dựng cho hãng tàu biển (Messageries maritimes) mà tòa nhà lớn, trụ sở của công ty, là nhà Rồng ngày nay.

Các kinh đầy bùn, các hố rãnh cây cối mọc hoang dại, các đổ nát sau cuộc chiến vẫn còn thấy, làm Saigon vào năm 1864 giống một nơi cắm trại hơn là một thành phố. Trong đêm 2, 3 tháng 9 cùng năm (1864) có con cọp vào vườn Esperance nơi pháo binh ở (1).  Năm 1864 cũng là năm thành lập nhà thương Chợ Quán gần rạch Bến Nghé. Trước đó giám mục d’Isauropolis, ông Lefebvre tự thành lập bệnh xá nhỏ năm 1861 ngay tại nhà ông, ông tự săn sóc cho những người không phân biệt nghèo khó. Khi chuyển đến bệnh viện mới ở Chợ Quán tháng 9 1864, bệnh viện có thể điều trị cho 180 bệnh nhân, và có một bác sĩ và 3 bà xơ (soeurs) chăm sóc bệnh nhân (12). Ông thống đốc de la Grandière cũng cho lập một vườn bách thảo, dưới sự quản lý của thú y sĩ, M. Germain trong đoàn quân viễn chinh. Ngày 28/3/1865 ông M. Pierre, nhà thực vật học được cử làm giám đốc với 12 mẫu tây vườn cạnh rạch Thị Nghè (5).

Thành phố Chợ Lớn phát triển nhanh nhất. Dọc rạch Bến Nghé, kinh Tàu Hủ và trong thành phố Chợ Lớn năm 1864 đã mọc lên nhanh chóng các nhà trên các đường chính, chúng được xây ngăn nắp, thẳng hàng theo kế hoạch. Và một vài người Hoa với một tinh thần doanh nghiệp đắc lực gan dạ, một đặc tính dân tộc của họ, đã bắt đầu xây các nhà lầu. Đề đốc De La Grandière đã nhận thấy điều này, và ông đã mời một thương gia người Hoa giàu có, tên là Ban-hap, người đầu tiên xây ngôi nhà lầu đẹp, đến để thưởng một đồng hồ quả lắc. Ban-hap mặc dầu là triệu phú nhưng rất thích món quà này. Ông ta đã dành riêng trong nhà ông một phòng đẹp nhất để chứa đồng hồ quả lắc của đề đốc De La Grandière tặng. Và ông đã bỏ ra nguyên ngày trong bộ đồ lễ, đi sau 4 người thợ khiêng trên một kiệu vàng chiếc đồng hồ quả lắc, quà của thống đốc, cùng với bằng khen. Ông đã để cho các chức sắc chiêm ngưỡng trước khi đặt vào trong phòng danh dự mà ông đã sữa soạn sẵn (12). Ban-hap cũng là hội viên sáng lập Hội trung ương cứu trợ tàu bị đắm (Société centrale de sauvetage des naufragés) thành lập năm 1865 ở Pháp với hội viên trên khắp thế giới. Ông cũng là chủ một xưởng làm thuốc phiện ở Saigon.

Theo thống kê năm 1869 (12) của 6 tỉnh Nam kỳ (Saigon, Mỹ Tho, Biên Hòa, Vĩnh Long, Châu Đốc và Hà Tiên) cho thấy toàn Saigon có dân số là 104522, Chợ Lớn 35900.

Ở hậu bán thế kỷ 19, chung quanh Saigon vẫn là các cánh đồng vô tân, gần Thủ Đức và trên đường đi Biên Hòa là các rừng trong đó có heo rừng, nai, chim công và cả cọp nữa. Theo bác sĩ Albert Morice (1848-1877) (16), người sống ở Nam kỳ và viết về vùng đất này vào các năm 1872-1874, thì vùng phụ cận chung quanh trung tâm thành phố Saigon và Chợ Lớn và giữa đường Saigon-Chợ Lớn là các cánh đồng rộng lớn đến tận chân trời, trong đó có những suối, đầm lầy, ruộng lúa, ruộng trồng đậu phọng.

“.. Trong rạch, suối có nhiều cá mà dân bản xứ bắt ăn. Trong các đầm lầy có nhiều loài ếch, mà trong đó có một loại gọi là ếch bò (grenouille boeuf, Kaloula pulchra mà ta gọi là ễnh ương) kêu những tiếng lạ và chói tai làm những người Âu lúc đầu ngạc nhiên nhưng sau đó cũng quen tai.

Ở phía đông Saigon, trên đường đi Biên Hòa, có vài đồi nhỏ trên đồng bằng và nhiều mảnh rừng xuất hiện. Thay vì đất bùn đỏ như ở thủ đô Saigon và đất đen xanh vùng quê Saigon, ở đây người ta đi trên các lộ mòn trải cát trắng trong các rừng ở Pointat (?) và TuDuc (Thủ Đức). Những rừng này là nơi đến từ thành phố của nhiều chuyến đi săn; vào ngày chủ nhật, một số dân đến giữa các khu rừng này để bắn chim sẻ và chim cu gáy (tourterelle). Đôi khi người ta cũng bắn được các con công. Heo rừng và nai thì rất thường gặp và đôi khi gặp cả "Ông Cọp", chúng đến từ Bà Rịa và Biên Hòa để đi kiếm ăn.

May thay cho chúng ta ngày nay (tức thời 1872-1874) là thời gặp “ông cọp” đã vừa đi qua, thời mà đôi khi chúng bắt ăn một vài người canh đơn độc. Tiếng nổ từ súng của chúng ta đã từ từ làm chúng tránh xa; và khu rừng nhiệt đới thiên nhiên gần đó có nai, bò rừng và công, chắc đủ để thỏa mãn dạ dày và cung cấp cho chúng các món ăn ngon.

..

“

Để có thể quản lý vùng đất vừa chiếm ở Saigon, trong giai đoạn đầu Pháp đã lập trường thông ngôn, Collège Indigène de Saigon. Trường được xây nơi mà xưa kia là rạp hát bội của tả quân Lê Văn Duyệt. Khi khánh thành năm 1877 (sau 3 năm xây) thì trường mới đổi lại là Collège Chasseloup-Laubat, và từ 1928 trở thành Lycée học hết bậc trung học (tú tài) (6).

Hình 1 - Bản đồ Saigon cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20

– Phía trái là đường xe lửa đi Chợ Lớn và Mỹ Tho. Đường xe lửa đến tận bến sông Saigon, ở góc đường Charner (Nguyễn Huệ). Tân Định lúc này vẫn là làng và cạnh vườn Tao Đàn là làng Xuân Hòa. Kế Tân Định là làng Phú Hòa và làng Nam Chơn (hiện nay còn dấu tích làng Nam Chơn là đình Nam Chơn ở đường Trần Quang Khải). Đường Trần Hưng Đạo đi Chợ Lớn chưa có, vùng này là làng Tân Hòa. Đi Chợ Lớn cũng có đường dưới (route basse) dọc rạch Bến Nghé-kênh Tàu Hủ (arroyo chinois), xe lửa (tram) cũng chạy trên con đường này từ trạm ở quảng trường Mê Linh dọc Quai de Commerce và Quai de Primauguet (Bến Bạch Đằng) đến Chợ Lớn. Quai de Primauguet sau đổi thành Quai de Francis Garnier. Tòa thị sảnh chưa xây, thành Saigon không còn, đường dọc theo thành (Boulevard de la citadelle) nay là đường Tôn Đức Thắng (phía dưới) và đường Đinh Tiên Hoàng (phía trên). Giữa hai đường Boulevard de la Citadelle, tức đường trên và đường dưới cùng tên, là trại lính bộ binh (caserne d’ infanterie, nay là sân Hoa Lư), trước đó không lâu nơi trại lính này là trung tâm thành Saigon (thành Phụng). Thành Saigon không còn. Trên bản đồ có ghi đường Thuận Kiều chạy ngang Jardin de Ville tức vườn Tao Đàn (trước 1975 là đường Lê Văn Duyệt, nay là đường Cách Mạng tháng Tám) và đường Mọi (rue des Moïs, sau đổi là rue Richaud và nay là đường Nguyễn Đình Chiểu)

Chức thống đốc Nam kỳ (gouverneur de Cochinchine) bắt đầu từ năm 1878 được trao cho dân sự, không còn là thuộc quân sự bổ nhiệm nữa (lieutenant-gouverneur). Thay đổi này là do sự lớn mạnh dần của nhóm công hòa theo Leon Gambetta ở Pháp sau khi nhóm bảo hoàng yếu đi và hoàng đế Napoleon III thoái vị. Ông thống đốc dân sự đầu tiên là Charles Le Myre de Vilers (17/02/1833  – 09/03/ 1918). Nhiệm kỳ ông từ 1879 đến 1883, ngắn nhưng ông đã thiết lập kế hoạch đô thị và để lại nhiều công trình xây dựng cơ sở hạ tầng quan trọng ở Saigon. Dưới thời ông de Vilers, ông Blancsubé, thị trưởng Saigon là người đầu tiên được bầu là đại biểu Nam kỳ (5).

Ông có ảnh hưởng lớn về sự phát triển đô thị Saigon. Khi Vilers đến năm 1879, ông được bổ nhiệm với chỉ thị rất rõ: gia tăng xây các tòa nhà công cộng, mang lại không gian sức sống và phát triển hoạt động kinh tế. Trong vòng 4 năm nhận trách nhiệm, nhịp độ xây cất mới gia tăng nhanh chóng. Sự đầu cơ địa ốc và các thương lượng thương mại của các thương gia đã làm giá đất bán đấu giá tăng cao độ. Kế hoạch đô thị trung tâm thành phố hình thành. Ông lập ra một ủy ban nghiên cứu về giao thông đường biển, bộ đặt dưới sự hướng dẫn của bác sĩ quân y hải quân Lapeyrère trong đó có đề án và kế hoạch làm đường xe lữa Saigon-Pnom Penh.

Ông tách ra quyền hạn rõ ràng giữa dân sự và quân sự, làm rõ và cải tổ luật hình sự, thiết lập hội đồng thành phố và các hội đồng quận. Ông cũng là người sáng lập ra tập san “Excursions et reconnaissances’ đăng các bài nghiên cứu về văn hóa, lịch sử của các dân tộc ở Nam kỳ. Nhưng nhiều chương trình, kế hoạch duy ý chí của ông gặp phải sự chống đối. Hội đồng quản hạt (Conseil Colonial) chống lại phương pháp không thương lượng hỏi ý kiến của ông.

Le Myre de Vilers chống lại ý định của Pháp xâm chiếm Bắc kỳ (Tonkin) để làm địa bàn mở rộng buôn bán thương mại thông thương với thị trường nam Trung quốc qua ngã Vân Nam và Quảng Châu. Vì thế ông bị bãi nhiệm vào tháng 5/1882. Ông trở về Pháp năm 1883 mang theo nhiều hình ảnh quí giá về những công trình của ông (13). Các hình ảnh này nằm trong kho lưu trữ Quai d’Orsay hơn 120 năm cho đến khi tổng lãnh sự Pháp ở Saigon công bố năm 2002.

Kênh chợ Vải, nhà chợ bán hàng ở tầng dưới, tầng trên để ở.

Các dãy nhà bán hàng ở chợ Saigon (dọc kênh chợ Vải)

Ông Petiton mô tả một phần chợ Vải như sau (3): “Chợ Saigon gồm hai dãy nhà lợp bằng ngói hay tranh. Không có gì sáng sủa cho lắm, bên trong mổi gian ở chính giữa là đường đi, mổi bên là các cửa tiệm nhỏ, các hàng bán lộ thiên; bên ngoài là các hàng bán cá, các nhà buôn bán trái cây, rau. Chợ có đầy các đứa trẻ mang giỏ, luôn luôn theo sát bạn để đựng cho bạn các hàng bạn đã mua. Đôi khi bạn thấy có một bàn trên đó có một người Ấn (Malabar) hay một người Hoa ngồi co ro, đó là những người đổi tiền. Đi quanh chợ bên trái và bên phải là các người Ấn được chủ chợ thuê đến mổi gian hàng người bán thâu nhận tiền một hào (dime) và đưa lại họ tờ biên nhận trả tiền.

Những quân nhân Pháp cũng đến đây để mua thực phẩm bổ sung cho phần ăn thường tình của họ; bạn sẽ thấy họ đi ra khỏi chợ cặp đôi với một giỏ treo trên cây tre trên vai họ; nếu bước đi của người Việt và người Hoa sống động và nhanh chóng, thì bước đi của lính của chúng ta chậm rãi khi họ khiêng đồ nặng, trên môi gắn một điếu thuốc xì gà dài và dở hiệu Vevey (Thụy sĩ). Đoàn lính mua đồ đi ra, theo sau là một trung sĩ hay thượng sĩ, thanh lịch y hệt.

Những con chó, như chó Việt Nam, được thả rông tự do kiếm ăn ở chợ, đa số chúng tụ tập ở các hàng thịt người Hoa, dao cầm trong tay, thái những miếng thịt heo nhỏ, ít khi làm cho người Âu muốn ăn.

Lúc 9 giờ tối, những khách hàng rất ít còn lại cũng vội vã ra về, trời trở nên nóng thêm”

Ông Petiton nói đến ở dọc bến Saigon là nơi duy nhất có một vài quán café. Các quán café này của thời đó ta có thể thấy như sau trong một hình ảnh của bộ sưu tập của ông thống đốc le Myre de Vilers năm 1882.