Hậu hiện đại
(post-modernism), thoát thân từ hiện đại (modernism), là triết lý mang
tính chất đa dạng, cái nhìn tương đối trong mọi vấn đề và hiện nay được
thể hiện trong nhiều ngành nghệ thuật, văn hóa xã hội từ hội họa, kiến
trúc, văn học...ở nhiều nước trên thế giới. Ít người trong chúng ta có
thể nghĩ rằng Max Planck và thuyết lượng tử (quantum theory) của ông lại
có liên hệ đến sự phát triển triết lý và văn hóa ở phương Tây trong thế
kỷ 20. Trong bối cảnh của thế giới ngày nay, khoa học, nhất là trong
lãnh vực vật lý, mà nền tảng là thực nghiệm và khách quan đã có những sự
va chạm trong lãnh vực tư tưởng và triết học với nghệ thuật và nhân văn
mà cái nhìn tương đối của hậu hiện đại đã chiếm địa vị trọng tâm. Đã có
nhiều nhà nghiên cứu cho rằng khoa học và nghệ thuật là hai thế giới với
tư duy và văn hóa quá khác biệt khó có sự gặp nhau. Nhưng trong lịch sử
trước đây từ cuối thế kỷ 19 đến nửa đầu thế kỷ 20, khoa học và nghệ
thuật đã gặp nhau và bổ sung cho nhau trong giai đoạn quan trọng nhất
của sự phát triển khoa học bắt đầu từ thời khai sáng ở thế kỷ 17, đặt
nền tảng cho khoa học hiện đại ngày nay: vật lý lượng tử và thuyết tương
đối.
Chính sự phát
triển của thuyết lượng tử và sau này thuyết nguyên tử và tương đối đã là
cơ nguồn thúc đẩy phát sinh những tư tưởng, những nhận thức mới, những
đột phá trong lãnh vực triết lý, văn học, nghệ thuật ảnh hưởng đến những
trào lưu hiện sinh (existentialism), siêu thực (surrealism), hiện đại
(modernism) và từ đó đến hậu hiện đại (post-modernism) ngày nay.
Khoa học, nhất
là vào đầu thế kỷ 20, đã có ảnh hưởng sâu rộng trong nghệ thuật và là
khởi nguồn của hứng cảm, suy tư của các triết gia, văn thi sĩ, họa sĩ...
Họ dùng những thành quả và những khám phá mới trong khoa học vật lý để
dũng cảm, tự tin đưa ra những nhận thức hoàn toàn mới đối với vật thể,
thế giới chung quanh, thoát khỏi những gò bó mà họ cho là đóng khung, cổ
điển và không còn hợp thời với cách mạng mà thuyết lượng tử đã mang lại.
Để có thể hiễu
rõ hơn về tiến trình ảnh hưởng của thuyết lượng tử đến văn hóa phương
Tây trong thế kỷ 20, ta hãy xem xét tình hình khoa học và tư tưởng trong
giai đoạn cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Vật lý cổ điển
qua cơ học của Newton và thuyết sóng điện từ của Maxwell cuối thế kỷ 19
hoàn toàn chiếm lãnh địa vị độc tôn là cơ sở các nhà khoa học dùng để
tìm hiểu, phân tách giải thích sự kiện, quá trình của thiên nhiên. Khi
Gustav Kirchoff, thầy của Max Planck, nghiên cứu về quang phổ phát ra từ
vật nóng (blackbody radiation) qua thí nghiệm đã chứng minh là năng
lượng từ vật đen nóng phụ thuộc vào hai yếu tố, tầng số phát xạ và nhiệt
độ. Ở nhiệt độ nhất định, năng lượng phát từ vật đen tăng tỉ lệ với tầng
số ở tầng số thấp đến điểm cực tối đa sau đó giảm khi tầng số cao hơn.
Khi nhiệt độ cao hơn thì đường biểu diễn cũng giống như vậy nhưng cực
điểm của năng lượng phát xảy ra ở tầng số cao hơn so với nhiệt độ thấp.
Kirchoff, năm 1859, sau khi không thể dùng lý thuyết vật lý để chứng
minh giải thích phù hợp với kết quả thí nghiệm, đã kêu gọi thách thức
các nhà vật lý dùng lý thuyết làm sao chứng minh được phương trình giữa
năng lượng, tần số và nhiệt độ của năng lượng phát từ vật đen nóng.
Trong hơn 40
năm, các nhà vật lý từ Stefan, Boltzman (Định luật Stefan-Boltzman) đến
Wien (định luật Wien) đã đưa ra các công thức duy nghiệm cố gắng giải
thích phù hợp với kết quả thực nghiệm. Mùa thu 1900, sau khi nghe tin
định luật Wien, qua kết quả thí nghiệm mới là không còn đúng ở các tần
số thấp hơn nữa, Max Planck, trước đây đã quan tâm đến vấn đề trên và
qua nhiều năm cố gắng không thành công dùng lý thuyết nhiệt động lực học
mà ông chuyên tâm để tìm ra lời giải đưa đến công thức cho hiện tượng
phát xạ từ vật đen, đã lập tức trở lại vấn đề bỏ dở trước đây và dùng
phương thức giản dị nhất mà sau này Planck cho là may mắn qua trực giác
để đưa ra công thức giải thích được thỏa đáng các dữ kiện thí nghiệm
phát xạ từ vật đen. Nhưng ông không hài lòng là tìm được đúng phương
trình qua suy đoán và trực giác mà theo
ông thì nhất thiết phải dựa
vào lý thuyết nào đó, như nhiệt động lực học với entropy, để giải ra nó
thì mới toàn vẹn, có cơ sở và chính xác.
Ông đã dựa vào
lý thuyết xác suất của Bolzmann về entropy qua sự chuyển động các “hạt”
nguyên tử khí về sự liên hệ của entropy với độ hỗn loạn của các hạt tử
và để có thể đặt một trị số cho độ hỗn loạn phải tìm cách phân chia năng
lượng giữa các dao động phát sinh các tần số ở vật đen nóng. Chính tại
điểm này, Planck đã nghĩ ra ý tưởng về các thành phần năng lượng - các
mảnh năng lượng, của các dao động mà khi hợp lại sẽ bằng tổng năng
lượng phát ra từ vật đen. Cuối cùng ông đã xây dựng và giải ra công thức
năng lượng phát ra từ vật đen đặt trên một ý niệm cơ bản hoàn toàn bất
ngờ và lạ lùng khi cho rằng năng lượng phát ra không phải liên tục mà là
ngắt đoạn, riêng rẽ, từng các gói đơn vị năng lượng gọi là lượng tử
(quanta), mỗi lượng tử có năng lượng tỉ lệ với tần số dao động. Một ý
niệm cách mạng trong khoa học và tư tưởng mà hệ quả và ảnh hưởng bao gồm
nhiều ngành và hoạt động tri thức trong xã hội con người sau này mà ngay
cả Max Planck không dự đoán hết được. Không lâu sau, năm 1905 Einsein đã
dùng thuyết lượng tử của Planck để giải thích thỏa đáng hiện tượng quang
điện của các tia tử ngoại qua các hạt năng lượng gọi là photon, tạo ra
niềm tin về cơ sở cho thuyết lượng tử. Quan niệm của Einstein cho rằng
ánh sáng được cấu tạo bằng hạt tử photon với năng lượng lượng tử mà
Planck đã tìm ra, trái với quan niệm sóng của ánh sáng thịnh hành qua
phương trình Maxwell cổ điển mà nhiều nhà vật lý ứng dụng, là một đột
phá trong khoa học.
Sau khi
electron được khám phá vào năm 1897 bởi Thompson, và hạt nhân nguyên tử
với proton bởi Rutherford và mô hình nguyên tử với các electron chung
quanh thì gặp phải nhiều vấn nạn mà vật lý cổ điển Newton-Maxwell không
thể giải thích được: khi electron chuyển động chung quanh hạt nhân thì
theo vật lý cổ điển, sóng sẽ được phát ra và vì thế sẽ mất năng lượng do
đó sẽ rơi vào hạt nhân. Tại sao chúng không rơi vào hạt nhân nguyên tử?
Thêm nữa khi các phát xa từ nguyên tử như hydrogen khi chúng bi kích
thích thì chỉ có vài tần số rõ rệt được phát ra chứ không liên tục (hiện
tượng Balmer).
Để giải quyết
khó khăn trên, Niels Bohr đã dùng ý niệm lượng tử của Planck và cho rằng
electron không phải có bất cứ một quỹ đạo nào mà chỉ có trên một vài quỹ
đạo với trạng thái năng lượng nhất định. Sự thay đổi các tầng trạng thái
năng lượng tương ứng với năng lượng chúng hấp thụ hay mất đi qua phát
xạ. Tầng năng lượng đầu tiên là tầng có năng lượng nhỏ nhất. Dùng bảng
tuần hoàn hóa học của Mendeliev, ông đã giải thích thỏa đáng và xác định
được sự phân phối electrons trong các chất hóa học và tại sao chúng lai
có những đặc tính hóa học giống nhau trong cùng một cột nhóm trên bảng
tuần hoàn. Sau Bohr, Sommerfeld cải thiện mô hình nguyên tử của Bohr
thêm vào, ngoài độ lớn của quỹ đạo (n), còn hình dáng quỹ đạo (k) và
hướng quay của electron gây ra từ trường (m) cũng chỉ có các trị số nhất
định. Pauli bổ túc thành 4 số lượng tử với electron tự quay với động
lượng góc hướng kim đồng hồ hay ngược lại (2). Mô hình hoàn tất của
Bohr, Sommerfeld, Pauli đã giải thích hết các hiện tượng được biết lúc
đó qua các thí nghiệm như Balmer, Zeeman..
Nhưng các hình
ảnh quỹ đạo, hướng quay, trục quay... không quan sát được của mô hình
trên vẫn còn dựa vào quan niệm, cái nhìn của vật lý cổ điển. Werner
Heisenberg cùng với Born và Jordan phát triển lý thuyết cơ học lượng tử
từ đầu dùng toán học xác suất, ma trận (matrix) và các con số lượng tử
để giải thích kết quả của mô hình Bohr mà không dựa vào hình ảnh của vật
lý cổ điển. Mô hình của Heisenberg được gọi là cơ học ma trận (matrix
mechanics) giải thích gọn đẹp quang phổ từ nguyên tử hydrogen qua lý
thuyết toán học trong không gian Hilbert mà không cần hình tượng quỹ đạo. Đây là bước ngoặt của ngành vật lý mới, vật lý lượng tử. Sự không
hoán chuyển của các ma trận khi dùng toán tử nhân trong thuyết của
Heisenberg, như công thức nổi tiếng pq – qp = -ihI/2p
(ma trận động lượng p, ma trận vị trí q, ma trận đồng nhất I, h hằng số
Planck), đã làm Heisenberg lo ngại không hiểu và giải quyết ra sao nhưng
được Paul Dirac cho là đó chính là đặc tính cơ bản của thuyết lượng tử
mới mà thuyết cổ điển đã bỏ sót. Dirac dùng động lực học Hamilton để
thiết lập thuyết mới mà Dirac gọi là “đại số học lượng tử” (quantum
algebra).
Nguyên lý bất
định (Uncertainty Principle) của Heisenberg là hệ quả của sự không hoán
chuyển của toán tử nhân trong ma trận mà ông đã đặt ra sau này: trong
trạng thái lượng tử, khi được đo lường thì không thể nào định được độ
chính xác cao của cả vị trí và động lực của hạt tử (electron) cùng một
lúc được. Đây là tư tưởng hoàn toàn trái với sự hiểu biết thông thường
của chúng ta trong thế giới hiện thực. Qua vật lý cổ điển, một khi ta
biết được vị trí và động lực hay vận tốc của vật thể, ta sẽ tiên đoán
được vị trí sau đó. Nhưng với nguyên lý trên, ta không bao giờ xác định
được vật thể tương lai sẽ ở đâu dù muốn. Không những nó gây ra câu hỏi
và vấn nạn cho các nhà vật lý mà là còn cho nhiều người khác trong lãnh
vực tư tưởng, xã hội, nghệ thuật và triết học về sự bất định của thế
giới khi con người tiếp cận với vật thể, đụng chạm với thế giới lượng
tử.
Heisenberg và
Dirac cùng quan niệm với Bohr trong sự thành lập thuyết lượng tử, dùng
lý thuyết dựa chủ yếu trên những biến số cho phép những gì có thể quan
sát được qua thí nghiệm thí dụ như dữ liệu quang phổ phát ra từ nguyên
tử. Vị trí của electron, không như tầng năng lượng và cường độ, không
quan sát được thì không nằm trong phương trình lý thuyết. Đây là quan
điểm của triết học thực chứng mà Bohr là người theo đuổi và chịu ảnh
hưởng của Ernst Mach mà ta sẽ bàn sau.
Tuy vậy hai mô
hình lượng tử của Heisenberg và Dirac dưa vào đặc tính hạt mà không để ý
đến đặc tính sóng của hạt tử. Einstein cho rằng lý thuyết lượng tử chưa
đầy đủ, hoàn tất nếu không bao gồm sóng. Louis de Broglie cho thấy sự
thể có hai đặc tính, cả sóng và hạt. Năm 1925, Schrödinger đã dùng kết
quả của de Broglie vào vật lý lượng tử với phương trình sóng Schodinger
trên quỹ đạo electron và thiết lập mô hình thứ ba sau Heisenberg và
Dirac gọi là “cơ học sóng” (wave mechanics) mang đến hình ảnh trong đầu
mà ta có thể hình dung được của vật lý cổ điển, trái ngược với ý niệm
của Heisenberg. Phương trình Schrödinger cho thấy các số lượng tử, tầng
năng lượng là lời giải của phương trình trong trường hợp sóng đứng. Điều
kiện lượng tử ngắt đoạn không liên tục đơn giản phát sinh từ phương
trình sóng liên tục. Về phương diện triết học như vậy là sự rời rạc,
ngắt đoạn không liên tục chỉ là biểu hiện của trạng thái đặc biệt mà cơ
bản vẫn là liên tục không rời.
Einstein cho rằng khám phá của
Schrödinger là rất quan trọng, xác nhận sự hồ nghi của ông về tính chất
trừu tượng của Heisenberg về lượng tử và dè dặt trước đây ngay cả về
lượng tử. Đối với Bohr và Heisenberg thì sóng không “thật”. Vật lý lượng
tử lúc này có hai khuynh hướng, Einstein-Schrödinger và Heisenberg-Bohr,
cạnh tranh nhau. Theo Kant thì sự hình dung sự thể là một sự trừu tượng
hóa hiện tượng mà chúng ta chứng kiến ('Erscheinung’,
phenomenon), khác với khả năng hình dung được liên quan đến các đặc tính
của vật thể mà tự nó có, dù ta quan sát hay đo lường nó hay không (Kant
gọi là 'noumenon'
hay 'ding
an sich' tức 'vật trong vật' độc lập với quan sát). Trong vật lý
Newton ở bối cảnh vĩ mô thì cả hai gần như đồng nghĩa và hiển nhiên
nhưng trong thế giới vi mô của vật lý lượng tử thì chúng là hai phạm trù
có khác nhau và phân biệt được. Mô hình tiên nghiệm của sự thể khác với
“sự thật”, đặc tính thật sự của vật thể mà ta không quan sát đươc. Nhưng
Einstein và Schrödinger không hoàn toàn chấp nhận tính chất quá trừu
tượng của cơ học lượng tử Heisenberg. Cả hai mặc dầu đồng ý với sự khẳng
định của Galileo là “sách của thế giới vạn vât” được viết bằng toán học
nhưng cũng nhận ra sự cần thiết, khả năng và công dụng dùng hình ảnh
hình dung được trong tư tưởng của các ký hiệu toán học. Tuy vậy
Heisenberg, đã đi xa hơn nữa, các nghiên cứu sau này của ông đã đặt nền
tảng của các biểu đồ Feynman - hình ảnh tượng trưng qua sự liên kết giữa
trực giác và hình ảnh. Ở đây hình ảnh được sinh ra từ toán học của cơ
học lượng tử, chứ không phải được trừu tượng hóa từ các hiện tượng mà ta
thật sự quan sát (11).
Trong biểu đồ Feynman,
một electron và một positron triệt tiêu nhau và tạo ra một photon
ảo để trở trành một cặp quark-antiquark, rồi phát ra một gluon (Thời gian đi
từ trái sang phải và chiều không gian đi từ dưới lên trên) - Trích từ
Wikipedia (Vietsciences)
Các mô hình của
Schrödinger và Heisenberg-Dirac khác nhau về tiếp cận toán học và về sự
diễn giải thế giới vật thể: sóng và hạt, nhưng tương đương nhau. Từ
phương trình Schrödinger, ta có thể biến đổi tương đương với công thức
trong cơ học ma trận của Heisenberg-Dirac. Qua nhiều sự tranh luận giữa
Schrödinger và Heisenberg, Dirac, Bohr, cuối cùng dẫn đến sự hợp nhất
qua nguyên lý được đưa ra gây nhiều tranh cải và sâu sa nhất về phương
diện triết học (ngoài nguyên lý bất định của Heisenberg) là nguyên lý bổ
sung (Complementary Principle) của Bohr. Nguyên lý bổ sung của Borh là
cơ bản của Diễn giải Copenhagen (Copenhagen Interpretation) về vật thể
trong thế giới lượng tử và thế giới cổ điển mà ta sẽ bàn sau. Diễn giải
Copenhagen được đa số các nhà vật lý chấp nhận và hoá giải được mầm mống
sự phân cực giữa hai khuynh hướng Einstein-Schrödinger và
Heisenberg-Bohr.
Max Planck và
Ernst Mach
Trong các năm
1908-1913, Max Planck và Ernst Mach, nhà bác học Áo nổi tiếng, đã có
những tranh luận về sự hợp nhất và cái nhìn toàn thể của khoa học về thế
giới, hiện tượng thiên nhiên. Mach là cha đẻ của triết lý khoa học thực
chứng có ảnh hưởng sâu rộng từ đầu đến giữa thế kỷ 20 mà đa số các nhà
vật lý lượng tử sau này đều bị ảnh hưởng, vì thế sự tranh luận giữa Max
Planck và Ernst Mach rất thú vị và đáng quan tâm trong bối cảnh khoa
học, triết học và nghệ thuật mà ta sẽ phân tách sau.
Mach tin vào sự
hợp nhất của khoa học dựa vào nguyên lý giản đơn (principle of
parsimony, giống như Ozcam razor), tư tưởng, ý kiến giải thích được sự
kiện càng giản đơn càng có giá trị và đúng hơn. Ta càng hiểu một hiện
tượng thì ta càng giải thích được ngắn gọn. Khoa học là dụng cụ để phục
vụ con người, người làm khoa học vì thế phải tự biết vai trò của mình
trong xã hội (instrumentalism). Khoa học độc lập với giá trị xã hội
chung quanh nhưng mở rộng cho tất cả mọi người và tự do dùng khoa học để
đạt mục đích mong muốn.
Đối với Planck
thì hiện tượng trong thiên nhiên được chi phối bởi nguyên lý năng lương
và entropy (nguyên lý thứ hai của nhiệt động học) và thiên nhiên thay vì
đơn giản, có khuynh hướng càng tăng nhiêu khê (complex), hỗn loạn (chaos)
- nghĩa là entropy tăng. Hoạt động con người, xã hội được chi phối bởi ý
tưởng. Khoa học là một lãnh vực riêng để tìm hiểu nghiên cứu và từ đó
thay đổi xã hội con người. Khoa học tách rời ra khỏi sự chi phối của xã
hội, chính trị. Xã hội tự nó cần phải nhận thức được giá trị của khoa
học (realism). Ta có thể nói Mach tin là khoa học phải thực tin, không
siêu hình và vị nhân sinh trước tiên trong khi Planck lại tin là khoa
học vị khoa học trước và sau đó nếu xã hội chấp nhận và áp dụng thì mới
vị nhân sinh.
Tuy vậy chính
thuyết lượng tử của Planck lại dùng sự giản đơn và gọn nhất là lượng tử,
phù hợp với ý tưởng nguyên lý của Mach, để giải thích hiện tượng phát xạ
từ vật nóng.
Mach không tin
vào thuyết nguyên tử vì chúng không thể được quan sát được với kỷ thuật
đầu thế kỷ 20. Mặc dầu rất thân thiện và để ý đến thuyết tương đối của
Einstein nhưng Mach chống lại thuyết tương đối vì theo Mach thì không có
bằng chứng nào để chứng minh được giả thuyết tương đối. Trong cuộc tranh
luận và đối đầu giữa Mach và Planck trong nhiều năm, và vào thời điểm
thuyết tương đối ra đời, có thể Mach chỉ chú ý đến Einstein vì ông hy
vọng là Einstein có thể sau này triển khai một lý thuyết khác về sự liên
tục để phủ định lý thuyết ngắt đoạn, nhảy vọt qua lượng tử của Planck.
Mặc dầu hiện nay không còn ảnh hưởng và được chấp nhận nhưng tư tưởng
thực chứng (positivism) của Mach có ảnh hưởng rất lớn đến W. Pauli, E.
Schrödinger, N. Bohr, và ngay cả Einstein trong những giai đoạn đầu.
Nhóm Vienna
(Wiener Kreis, Vienna circle)
Moritz Schlick,
học trò của Max Planck ở Đại học Berlin, được bổ nhiệm giáo sư ở Đại học
Vienna vào năm 1922, vị trí mà Ernst Mach, và sau đó Ludwig Boltzman, đã
giữ trước đó. Ở Vienna, Schlick đã tập hợp được các nhà triết học và
khoa học như Otto Neurath, Rudolf Carnap... thành một nhóm thường gặp
nhau và thảo luận về các đề tài khoa học và triết lý. Dựa vào triết lý
của E. Mach, nhóm Vienna tin rằng con người và xã hội sẽ tiến và giải
quyết được các vấn nạn nếu mọi vấn đề được xét đoán khách quan, quan sát
và kiểm chứng được qua khoa học và tất cả những gì siêu hình, không kiểm
chứng được là không phải thuộc phạm trù khoa học và chính chúng (siêu
hình) trong tư duy của con người đã gây ra nhiều vấn đề và khổ ải trong
xã hội.
Khác với Immanuel Kant cho rằng tri
thức có được là do từ mô hình vật thể hiện tượng qua kinh nghiệm cảm
nhận cùng lý luận tư tưởng với những tri thức tiên nghiệm (a priori
knowledge), tức các sản phẩm thuần túy của tư tưởng, thí dụ như thời
gian và không gian, trọng lượng, gia tốc, thiên nhiên...mặc dầu ta không
thể hiểu vật thể “thật” mà tự vật thể ấy có (cái mà Kant gọi là 'ding an sich' hay
'vật trong vật’, 'thing in
itself’, vật thể tiên nghiệm, transcendental object. Kant cho
rằng vật thể cảm nhận được như cái bàn, đôi giày và 'vật’ tiên nghiệm, 'ding
an sich’, không thấy được như thời gian, vận tốc đều là vật thể).
Mach cơ bản không đồng ý có sự phân biệt giữa tri thức từ kinh nghiệm và
từ tiên nghiệm mà cho rằng khoa học, tri thức không phải cố định và lúc
nào cũng khách quan như ta tưởng mà luôn phải được tự xét lại qua các
quan sát, kinh nghiệm mới mà trước đó chưa có. Vật thể “thật” trong vật
thể ('ding an sich') là không quan sát được và vì thế là siêu
hình. Không có vật thể “thật” trong vật thể, thế giới vật thể chính là
được tạo ra bởi chủ thể. Thế giới vật thể và thế giới chủ thể là một.
Vật thể ở đây có nghĩa là một, tập hợp nhiều hay hệ thống các vật thể
trong khung không gian và thời gian định sẵn. Khoa học, tri thức là
những gì có thể quan sát và đo lường được.
Đây là nền tảng
của chủ nghĩa thực chứng (positivism) mà nhà khoa học, triết học Áo
Ernst Mach đã đưa ra và nhóm Vienna dựa vào và phát triển thêm mang
logic toán học vào tất cả mọi ngành khoa học kể cả ngôn ngữ, mà họ gọi
là thực chứng logic (logical positivism).
Theo những nhà
theo thực chứng logic thì tất cả các phát biểu khoa học đều liên quan
đến ngôn ngữ về những sự thể mà chúng có thể đáp ứng một sự giới hạn nào
đó đã được thỏa thuận và nói về những gì có thể quan sát được. Ngôn ngữ
quan sát và ngôn ngữ lý thuyết là hai ngôn ngữ khác nhau (7). Văn bản,
phát biểu ngôn ngữ có thể được giản đơn ra nhiều phần nhỏ nhất để chúng
được kiểm định là có liên hệ với vật thể quan sát được hay không.
Do trọng tâm
của thực chứng mà Mach đề ra là sự quan sát của chủ thể và những giới
hạn của những gì quan sát, đo lường được, nhiều nhà khoa học trong lãnh
vực vật lý lượng tử rất khâm phục, chịu ảnh hưởng và chấp nhận chủ nghĩa
thực chứng của Mach, trong đó có Pauli, Einstein, Schrödinger, Jordan,
Bohr. Ở Trung Âu, lúc bấy giờ, là trung tâm của triết học và khoa học
vật lý và hoá học, và qua nhóm Vienna đã ảnh hưởng đến các nước khác như
Anh, Đan Mạch, Mỹ và Pháp. Đặc biệt ở Copenhagen, thủ đô Đan Mạch, Niels
Bohr và J. Jorgensen là hai nhà khoa học và triết học theo thực chứng
logic. Niels Bohr đã ủng hộ và diễn giải lý thuyết lượng tử cùng với
vật lý nguyên tử, nguyên lý bất
định (uncertainty
principle) của Heisenberg vào tư tưởng, cách nhìn mới trên thiên nhiên,
vật lý rất khác với cái nhìn cổ điển thông thường mà con người mà văn
hóa từ thời Phục hưng đến giờ đã điều kiện hóa như là sự kiện, sự thật
hiển nhiên. Bohr tin tưởng là nguyên tử, cơ cấu của mọi vật là có thật,
qua các thí nghiệm với rất nhiều bằng chứng dùng máy đo (“measuring
devices”) và thuyết lượng tử là dụng cụ, phương tiện giúp chúng ta tiên
đoán các hiện tượng quan sát được. Ông không cho rằng có sự hiện hữu của
một thực thể nào mà chúng ta không quan sát được hay cảm nghiệm được.
Đặc tính của một hệ thống không thể định biết được cho đến khi ta đo
lường nó. Trong nhiều thí nghiệm quan sát cho thấy các hạt có hai đặc
tính có lúc là hạt và có lúc là sóng.
Đặc tính hạt và
sóng của các hạt trong nguyên tử, theo diễn giải cơ học lượng tử của
Bohr, hiện diện cùng lúc với nhau, chồng lên nhau (superposition) trong
thế giới lượng tử (quantum reality) mặc dầu chúng hoàn toàn trái ngược
nhau. Khi chúng ta dùng dụng cụ để quan sát các hạt tử trong thế giới
lượng tử thì thế giới lượng tử sẽ bị chạm xáo trộn, sụp đổ thành thế
giới cổ điển (classical reality) mà chúng ta thường biết và cảm nghiệm
với chỉ một trong hai đặc tính này hiện diện mà thôi. Hạt là có thật và
sóng thì không “thật“, sóng chỉ là phương tiện toán học đại diện cho sự
hiểu biết xác suất của ta về hệ thống. Đây là nền tảng của quan điểm về
sự diễn giải của thuyết lượng tử trong thế giới thiên nhiên mà ngày nay
chúng ta gọi là Sự diễn giải Copenhagen của cơ học lượng tử (Copenhagen
Interpretation of quantum mechanics).
Hình trích từ Wikipedia
Như vậy theo sự
diễn giải Copenhagen, có hai lãnh vực hay thế giới, thế giới lượng tử và
thế giới hiện thực cổ điển. Và ngay lúc khi ta quan sát hay đo thì ta đã
tạo ra thế giới hiện thực (cổ điển). Sự diễn giải này được trình bày qua
một nghich lý “Con mèo Schrödinger” theo đó trong một thí nghiệm tưởng
tượng (thought experiment) có một con mèo nhốt kín trong hộp có một lọ
chứa hơi độc với một hạt tử ở trong hai trạng thái chồng lên nhau của
thế giới lượng tử, lọ này sẽ vỡ nếu hạt tử ở trong một trạng thái và sẽ
không vỡ khi ở trạng thái khác. Khi vẫn còn kín chưa mở hộp thì cả hai
trạng đều hiện diện và lọ hơi độc vừa bị vỡ và không vỡ và con mèo vừa
chết và không chết. Khi nắp hộp mở ra, sự chồng nhau của thế giới lượng
tử sụp đổ thình lình đi đến thế giới cổ điển với một trong hai trạng
thái và con mèo sẽ sống nhảy ra khỏi hộp hoặc chết ngay lúc mở. Khi mở ra thì
ta không thể nào trở về lại thế giới lượng tử với hai trạng thái nữa.
Gần đây Nadar
Katz và đồng nghiệp đã thực hiện một thí nghiệm siêu dẫn qubit đã thực
hiện được sự trở về thế giới lượng tử chưa quan sát (với hai tầng năng
lượng, cao và thấp) khi thế giới lượng tử gần sụp đổ đến chỉ một tầng
năng lượng, tương tự như hé mở hộp nhìn con mèo rồi đóng nhanh miệng hộp
lại (10). Tầm quan trọng về ý nghĩa của kết quả thí nghiệm này rất to
lớn, nói lên như vậy là ta có thể xoá bỏ đi hệ quả của quan trắc hay đo
đạc lúc trước, trở về lại thế giới lượng tử và quan trắc lại. Tái tạo
lại hiện thực lần nữa! Đây là một bước nhảy quan trọng tiến tới thực
hiện được máy tính lượng tử (quantum computer) nhưng lại đặt thêm một
vấn nạn về ý nghĩa của hiện thực cho triết học: hiện thực không còn là
tất yếu qua các điều kiện hệ quả mà là bất kỳ những dự quả nào mà ta
muốn, quyết định và có thể lùi lại thay đổi hiện thực nếu muốn. Thế giới
của hiện tượng là hoàn toàn do chủ thể quyết định. Hiện thực không là
'vật thể ngoài kia' độc lập nằm ngoài nhận thức mà là do nhận thức tạo
ra, như nhà vật lý John Wheeler đã nhận xét. Nhận thức và vật chất, cái
nào trước hay có thể nào chăng vật chất, năng lượng và nhận thức cũng
chỉ là một và hoán chuyển nhau? Diễn giải “Nhận thức gây sụp đổ thế
giới lượng tử” (Consciousness causes collapse Interpretation) như qua
“thí nghiệm tư tưởng người bạn Wigner” (Wigner’s friend thought
experiment) khi Wigner hỏi người bạn kết quả ra sao về con mèo
Schrödinger để chứng minh nhận thức có vai trò trong thế giới lượng tử
và hiện thực là có cơ sở hay nhận thức có thể tái tạo lại thế giới lượng
tử?
Mặc dầu thực
chứng của Mach có ảnh hưởng đến Einstein trong sự hình thành thuyết
tương đối và Heisenberg trong cơ học lượng tử nhưng sau này Einstein đã
thay đổi và ông đã nói với Heisenberg (5) "Có thể lúc đầu tôi đã dùng lý
luận của thực chứng, nhưng giờ đây nó cũng đều vô nghĩa lý... về nguyên
tắc thì rất là sai khi cố gắng tạo ra một lý thuyết chỉ dựa vào quan sát
mà thôi. Thật ra trong thực tế thì điều trái ngược xảy ra. Chính lý
thuyết mới quyết định cái gì chúng ta có thể quan sát.”
Hiện nay có
nhiều diễn giải về cơ học lượng tử: diễn giải vector trạng thái, các
thuyết ẩn biến số (Hidden Variables Theories), bất cố kết (decoherence).
Diễn giải vector trạng thái (state vector), mà đa số các nhà vật lý và
sách giảng dạy vật lý dùng, giống như diễn giải Copenhagen nhưng cho
rằng sóng là có thật biểu hiện cho hệ thống lượng tử bằng phương trình
sóng vector với nhiều xác suất giá trị khác nhau. Khi đo lường quan sát
thì vector sóng sụp đổ đến chỉ một giá trị mà ta có thể đo được thôi.
Thuyết ẩn biến số cho rằng không có xác xuất trong thế giới lượng tử,
như Einstein đã nói “Thượng đế không chơi súc sắc” và các hạt tử có
những trị số nhất định mà các dụng cụ đo lường không thể đo. Cơ học
lượng tử chỉ là sự diễn tả xác suất của thuyết chính mà ta chưa biết.
Bất cố kết (decoherence) cho rằng sóng có thật và dụng cụ đo lường cũng
là một hệ thống lượng tử. Khi đo lường, sự tác tương giữa dụng cụ, hệ
thống được đo và môi trường sẽ dẫn nhanh chóng liên tục sóng đến một
trạng thái bền eigen (eigen state) thuần nhất không hỗn hợp của nhiều
trạng thái. Diễn giải bất cố kết rất phổ thông gần đây trong lãnh vực
tính toán lượng tử (quantum computing).
Vật lý lượng tử
và ảnh hưởng trong triết lý và nghệ thuật
Nếu năng lượng không phải là liên tục
mà là các bước nhảy hay các 'quanta’ thì
các quá trình thiên nhiên, vật thể cũng là các gián đoạn, không liên tục
và không định trước được (deterministic). Nếu ngoại suy (extrapolate) ra
các lãnh vực khác ngoài thiên nhiên vật thể thì ngay cả quá trình tiến
hóa trong xã hội, tư tưởng con người cũng không phải là liên tục mà là
các bước nhảy. Quan niệm nhảy vọt không liên tục, xác suất bất định
trước và nhiều trị số có cùng một lúc là một điều không ngờ, khó hiểu
nếu dùng lý tính mà ta thường biết và cách mạng trong tư tưởng. Bohr đã
nói “Những ai mà lần đầu tiếp cận với thuyết lượng tử mà không bị “sốc”
thì thật sự không thể hiểu nó”
Trước khi có
vật lý lượng tử thì mọi sự thể, hiện tượng thiên nhiên đều được mô tả
bằng các từ thể nghiệm (empirical). Lý thuyết nguyên tử của Bohr, bất
định của Heisenberg, tương đối của Einstein và lượng tử của Planck,
Schrödinger cho thấy sự thể thật sự của thiên nhiên cũng nằm sâu, ẩn dấu
sau những gì quan sát hay cảm nhận được. Điều này không phải là mới,
triết gia Hy Lạp Plato và Plotinus trước đây cũng cho rằng vũ trụ có
nhiều tầng hiện hữu, không chỉ gồm có thế giới cảm nhận mà còn có thế
giới vượt quá cảm nhận (5).
Không lạ gì mà
các nhà nghệ sĩ, nghệ thuật tìm kiếm cái mới đều bị thu hút bởi các ý
niệm cách mạng của lý thuyết lượng tử mà Max Planck đã khơi mào.
a) Max Ernst, Roberto Matta,
Wolfgang Paalen – trường phái siêu thực
Chúng ta tin
tưởng vào những tri thức lấy từ cảm nhận thay vì tri thức được áp chế từ
quyền lực nào đó. Tư tưởng và chủ nghĩa thực chứng lan rộng ở Âu châu
đầu thế kỷ 20 cùng với thuyết lượng tử trong vật lý do các nhà khoa học
và tư tưởng trong nhóm Vienna truyền bá trong giới trí thức qua những
sách vỡ, khám phá và các bài viết trong các tạp chí. Trong môi trường
với nhiều ý tưởng mới như vậy, nghệ thuật và văn hóa Âu châu có thêm
chất liệu mới để phát triển. Người nghệ sĩ, bác học Leonardo Vinci thời
Phục Hưng thế kỷ 15 và nhà nghệ sĩ Max Ernst thật ra cũng cùng ý tưởng
với thực chứng của Ernst Mach.
Sau thế chiến
thứ nhất, André Breton, người chủ xướng nghệ thuật tranh siêu thực, chịu
ảnh hưởng của thực chứng và tâm lý học mới bắt đầu của Freud, năm 1925
đưa ra tuyên ngôn về triết lý nghệ thuật siêu thực. Lúc đầu Breton,
trong tuyên ngôn siêu thực, không thích tư tưởng, thái độ quá thực tế
của thực chứng đối với quan điểm tưởng tượng của tâm thức mà siêu thực
cổ võ. Nhưng sau này quan điểm thực chứng chống lại siêu hình mà Rudolph
Carnap đã phân tích trong các sách của ông về ngôn ngữ đã được nhiều
nghệ sĩ siêu thực ngưỡng mộ và vài năm sau tuyên ngôn siêu thực (1935)
khi Breton tuyên bố chống lại tâm lý học của Freud mà ông coi là siêu
hình, thì chủ nghĩa siêu thực hoàn toàn chấp nhận thực chứng. Sự kết hợp
rõ nhất về ảnh hưởng của sự phát triển khoa học qua lý thuyết lượng tử,
nguyên tử, triết lý thực chứng và tâm lý học đầu thế kỷ 20 vào nghệ
thuật là ở người họa sĩ Max Ernst, Roberto Matta và Wolfgang Paalen.
Trong giai đoạn
này, sự xuất hiện của nhiều khuynh hướng nghệ thuật khác nhau bắt đầu
phát triển mạnh mẽ. Năm 1934, nhà phê bình nghệ thuật Carl Einstein nói
về tranh lập thể của Georges Braque. Ông cho rằng trong các tranh trừu
tượng lập thể, các hình dạng đều bị vỡ, với nhiều mảnh gián đoạn. Trong
sự đổ vỡ của liên tục, ta tìm thấy một thực thể mới phá vỡ chuỗi nhân
quả (causality) tương tự như trong khuynh hướng khoa học vật lý từ liên
tục cổ điển đến lượng tử. Sự chuyển hướng của nghệ thuật hội họa từ
tranh về hiện thực, vật thể cổ điển đến tranh trừu tượng được đẩy bởi
cùng một trào lưu tư tưởng, động lực thúc đẩy sự phát triển tiến bộ
trong lãnh vực vật lý và tâm lý (2). Khi Max Planck mở đầu thuyết lượng
tử năm 1900, và Einstein thuyết tương đối năm 1905 thì cùng khoảng thời
gian ấy Picasso bắt đầu phát triển tranh lập thể, một hướng đi mới trong
nghệ thuật. Theo Arthur Miller, vật lý mới đã có ảnh hưởng đến Picasso
(11).
Nhà nghệ sĩ Max
Ernst, rời Đức sang Paris sống. Sự chán ngán của ông với chiến tranh thứ
nhất, qui ước xã hội và truyền thống đã đưa ông đến gần siêu thực và tâm
thức. Qua người nghệ sĩ, tranh thể hiện tâm thức và chính tâm thức đóng
vai trò chủ yếu chứ không phải người nghệ sĩ. Ý tưởng về sự thứ yếu của
vai trò người nghệ sĩ, không còn là chủ thể nữa, hay để lại dấu ấn nào
trên tác phẩm cũng là ý tưởng sau này của triết lý hậu hiện đại: 'cái
chết của tác giả'.
Max Ernst thấm
nhuần thực chứng của Mach, chối bỏ cái siêu hình vật thể, tri thức tiên
nghiệm của Kant, không có khoảng cách giữa thế giới chủ thể và thế giới
vật thể, thay thế quan niệm qua thời gian về nguyên nhân và hệ quả bằng
ý niệm chức năng trong sự liên hệ giữa các thành phần vật thế.
Dùng phương
pháp mới trong hội họa mà Ernst đặt ra gọi là frottage, tranh tạo
ra qua sự cọ sát với gỗ dùng than đá hay bút chì để tạo ra các mẫu hình
tượng ý, rồi sau đó biến đổi thêm để hợp với một ý tưởng nào đó đã định
trước, ông đã đi vào lãnh vực mới mà ông cho là tương tự với vật lý mới
của thế giới lượng tử (2)
“Ý nghĩa cách
mạng của sự mô tả này về thế giới thiên nhiên mà lúc đầu có vẻ như vô
nghĩa được chứng minh cho thấy bằng sự kiện là có những kết quả tương
ứng đã được thực hiện trong khoa học vật lý vi mô ngày nay. Sau khi đo
đường mà electron di chuyển không có ngoại lực ảnh hưởng, P. Jordan đã
kết luận: 'Nhưng sự phân biệt về sự khác nhau [giữa thế giới ngoại vi và
thế giới nột tại] đã bị mất đi một trong những cột trụ bởi sự phủ nhận
qua thí nghiệm ý tưởng cho là các sự kiện hiện diện ở thế giới ngoại vi
có một sự hiện hữu khách quan độc lập với quá trình quan sát”.
Ernst Max -
Young Man Intrigued by the Flight of a Non-Euclidean Fly, 1942-47
Trong bài luận
văn “Siêu thực là gì?”, Ernst đã dùng lý thuyết của nhà vật lý Pasqual
Jordan về sự liên hệ giữa cơ học lượng tử, sinh hoc và tâm lý học để đưa
ra ý niệm về vai trò của người nghệ sĩ trong quá trình sáng tạo.Theo
Jordan thì ở tầng quan sát được của thế giới cổ điển (Newton), đặc tính
xác suất bất định không nhân quả của các phản ứng nguyên tử, sẽ trung
bình hóa ra một nhân quả cơ bản cho các vật vô tri, nhưng với động vật
sống, sự bất định không nhân quả của các phản ứng nguyên tử phóng đại
lên và giữ nguyên trên tầng vĩ mô sự vận hành của không nhân quả. Vì
thế, theo Jordan, ý chọn tự do (free will) mà con người, động vật, thực
vật có là tiếng vọng trực tiếp của cùng các thành phần không nhân quả
tạo thành các vật vô tri nhưng lại biến mất đối với vật vô tri khi nâng
lên tầng vĩ mô (2). Ernst cho rằng thế giới nội tại và thế giới bên
ngoài trong siêu thực sẽ không có biên giới và nhập chung là một. Sự
phân biệt giữa chủ thể và vật thể nhoè đi và không còn.
Roberto Matta,
họa sĩ người Chile, đến Paris 1935 và sau này New York. Ông thuộc trường
phái siêu thực. Octavio Paz đã nói về tranh của Matta và bạn Matta là
Duchamp: 'trong các tranh siêu thực, một sự biến đổi to lớn đang xảy ra,
khởi đầu bởi Duchamp và thực hiện bởi Matta, một sự phối hợp của trường
phái gợi dục (eroticism), khôi hài và khoa học vật lý mới'.
Roberto Matta
-Onyx of Electra, 1944 - The Museum of Modern Art, New York
Matta cho là sự
khác biệt giữa ông với các họa sĩ khác trong trường phái siêu thực là
ông mang vào các hình ảnh dựa vào ý tưởng của vật lý hiện đại vào tranh
mà ông cho là hợp với thời đại hơn các họa sĩ khác. Từ sự diễn giải của
ông về hình học không Euclid (non-Euclid) và một thế giới 'đỗ vỡ’ mà vật
lý lượng tử và nguyên tử cho ta thấy, Matta đã tìm ra được một ý niệm
mới cho nghệ thuật về sự đa dạng, đa chiều và sự mỏng manh của thế giới
vật chất chung quanh con người. Các tranh của ông, thí dụ như tác phẩm
'Onyx of Electra’ (xem hình), phản ảnh tư tưởng này.
Cái giới hạn
trong hình ảnh sự vật dưới nhản quan của con người được Matta cởi trói
cho ta nhận thức một chiều sâu trực giác không Euclide trên tranh khác
với thế giới quang học phẳng thông thường. Ông theo chân các nhà vật lý
để thử nghiệm và tìm thấy một thế giới, không gian mới mà con người bị
giới hạn trước đây không cảm nghiệm được, khác với con mắt bất động,
vĩnh cửu và đơn điệu của phối cảnh (perspective) dùng trong thời Phục
Hưng cho đến ngày nay. Phương hướng không xác định được trong tranh của
ông (chúng ta nhìn lên, xuống hay ngang, dọc?) làm rối loạn thị giác
quan, và vì thế dồn hay làm người xem phải trở lại vào trong chính
mình.
Breton nói về
tranh của Matta (2): “Ông không ngừng mời chúng ta vào không gian mới
đã cố ý bị phá ra ('rupture delibérée') từ quan niệm cũ về không
gian bởi vì quan niệm này chỉ có nghĩa trong phạm vi phân bổ của các vật
thể đóng và đơn giản sơ yếu mà thôi”
Không phải là
một phương pháp thiết lập hệ tri thức nào, khoa học hay nghệ thuật, là
đúng hơn và triệt tiêu lẫn nhau. Nhưng sự đa dạng của các phương pháp hệ
tri thức là điều mà chúng ta nên cổ võ vì chúng thuộc hai phạm trù khác
nhau và có thể hỗ tương với nhau. Ta cũng có thể nói rằng vật lý là tri
thức kiểm chứng với những dữ kiện cảm nhận (sense-data) và nghệ thuật là
tri thức kiểm nghiệm dùng dữ kiện cảm nhận tạo ra từ người nghệ sĩ (8).
Wolfgang Paalen, nhà họa sĩ người Áo sống ở Mexico, đã đưa ra chủ trương
và ý tưởng “Bổ sung” (“Complementarity”) giữa hai lãnh vực nghệ thuật và
khoa học, dựa vào từ của Niels Bohr đã dùng cho Nguyên lý bổ sung
(Complementary Principle) trong vật lý lượng tử về hạt và sóng vào các
năm 1942-1944 trong tạp chí Dyn do Paalen xuất bản (2). Nghệ thuật chú
trọng về phẩm, chất lượng, có cái nhìn toàn thể trong khi khoa học chú
trọng về số lượng. Sự lưỡng cực này trong triết lý đã có từ trước trong
lịch sử giữa cái nhìn định tính của các nhà triết học Hy lạp và định
lượng từ Galileo hay giữa Goethe về sự nhận thức cảm tính qua tổng thể
ánh sáng và Newton về thực nghiệm phân tích ánh sáng qua quang phổ.
Paalen cho rằng cả hai cái nhìn mặc dầu khác nhau nhưng bổ sung cho nhau
trong một lý thuyết tổng thể và vì thế không triệt tiêu và tạo ra sự
hiểu lầm lẫn nhau giữa nghệ thuật và khoa học.
“Đối với tôi,
dường như chúng ta phải đi đến một ý niệm có nhiều tiềm năng về hiện
thực, dựa vào các hướng đi mới của vật lý cũng như của nghệ thuật, một ý
niệm mà tôi gọi là dynatic (từ chữ Hy lạp tó dynaton: sự
có thể được). Một lý thuyết về 'Sự có thể’, qua đó chúng ta hiểu nghệ
thuật như phương trình nhịp điệu của thế giới thực thể, nó là một sự bổ
sung không thể thiếu được của phương trình logíc mà khoa học tạo ra. Bởi
vì chỉ có sự hợp tác của hai lãnh vực thì mới tạo ra được một đạo lý
(ethics) mới đánh tan đi cái u tối của siêu hình và tôn giáo”.
Wolfgang Paalen
– L’enclume (1952) – Frey Norris Gallery
Tuy nhiên
Paalen cũng cảnh báo các nghệ sĩ siêu thực về sự lạm dụng các ý niệm vật
lý, các từ ngữ ngoài khung cảnh khoa học không đúng vào phạm trù nghệ
thuật. Những nhận xét của Paalen rất là tiên tri khi chúng ta được chứng
kiến sự tranh luận giữa các nhà xã hội học và khoa học qua sự kiện Sokal
vào cuối thế kỷ 20 (4).
(b) Gaston
Bachelard – khoa hoc và thi sĩ
G
aston
Bachelard (1884– 1962), giáo sư sử học và triết lý khoa học ở đại học
Sorbonne và cũng là thi sĩ, trong hai tác phẩm nổi tiếng Le nouvel
esprit scientifique (“Tinh thần khoa học mới”) ("The New Scientific
Spirit ") (1934) and La formation de l'esprit scientifique (“Sự
thành hình của tinh thần khoa học”, "The Formation of the Scientific
Spirit ") (1938) là người đầu tiên cho thấy cơ sở kiến thức, cơ nguồn và
đặc tính của sự thay đổi trong sự phát triển khoa học mà mãi 30 năm sau
này Thomas Kuhn mới đề ra quan niệm tương tự, qua sự thay đổi mẫu hình
(paradigm), bằng tiếng Anh trong tác phẩm “The Structure of
Scientific Revolutions”.
Sự phát triển
của thuyết lượng tử trong ba thập niên đầu của thế kỷ 20 từ khi Max
Planck khai phá là mầm mống và cơ sở lý luận để Bachelard đưa ra nhận
thức và triết lý mới về sự đột phá có tính cách nhảy vọt không từ từ
liên tục trong sự phát triển lý thuyết khoa học.
Bachelard cho
thấy là trong 2000 năm, hình học Euclid ngự trị và không thay đổi là do
sức mạnh của tâm trí, trí óc con người đã không được thể hiện và kìm hãm
trong thời gian lâu như vậy. Vượt qua chủ thể và vật thể, khoa học dựa
vào đề án (projet). Trong tư tưởng khoa học, suy tư về vật thể bởi chủ
thể đều theo dạng của một đề án. Mỗi lý thuyết đều thể hiện sự năng động
của trí tuệ con người thiết lập ra lý thuyết đó, có nghĩa là lý thuyết
tượng trưng cho sự thay đổi tâm trí con người. Trong sự nghiên cứu phát
triển hình thành của lý thuyết khoa học thì vai trò của tâm lý
(psychology) trong sự nhận thức của con người là chủ yếu. Bachelard lấy
thí dụ trong sách của Heisenberg về nguyên lý của thuyết lượng tử
(Physical principles of the quantum theory), khi Heisenberg đã dùng có
lúc thuyết sóng (wave), có lúc thuyết hạt tử (particle) hoàn toàn đối
nghịch để giải thích các hiện tượng, bổ túc thuyết sóng khiếm khuyết
bằng cách dùng thuyết hạt tử hay ngược lại. Điều này cho thấy là tâm lý
con người trong khoa học một khi đối diện với khó khăn qua một niềm tin,
thì ngay khi ấy con người xử dụng quan điểm đối nghịch để cố gắng lý
giải. Sự ảnh hưởng của diễn giải Copenhagen về thế giới lượng tử đến sự
tiếp cận của Bachelard trong vai trò của tâm lý vào sự phát triển khoa
học đến đây là rất rõ.
Bachelard cho rằng trong sự tìm hiểu
tiếp cận với thế giới, sự tranh luận giữa các phương pháp như thực
nghiệm, lý tính, quy nạp, hữu định, vô định... là tất yếu trong quá
trình nhận thức và các lý thuyết tạo ra từ các phương pháp sẽ đối chọi
nhau hay sẽ đi đến bế tắc không giải thích được các hiện tượng. Cuối
cùng tâm trí và nhận thức con người sẽ đi đến một trình độ mới trong
những tình huống mới và không ngờ trước được. Đó là sự ra đời của một
mẫu hình mới. Mẫu hình này sẽ giải thích và hóa giải các bế tắc của các
lý thuyết cũ và tạo ra một tâm tư hay phương pháp nhận thức mới trong
tâm lý suy tư của con người. Phương thức suy tư này có thể cần thời gian
lâu để biết được và trở thành quen thuộc. Vì thế trong lịch sử khoa học,
tiếp nhận tri thức mới đều trải qua những bước nhảy (như lượng tử,
quantum) vượt qua hay phá vỡ (“rupture epistémologique”) những
hàng rào chướng vật ngăn cản (“obstacles epistémologiques”)
của tâm lý nhận thức cũ. Tất cả các sự thật mới đều sinh ra trái ngược
với sự hiển nhiên. Bachelard không coi sự tiến triển trong lịch sử khoa
học là một sự tiến bộ liên tục mà là các bước gián đoạn, nhảy vọt phản
ảnh qua tâm thức con người vượt qua các rào cản và các lý thuyết mới mở
rộng thêm các quan niệm (như thuyết tương đối) và bao gồm các lý thuyết
củ (như vật lý Newton).
Vì cũng là thi sĩ, Bachelard để nhiều
thời gian nghiên cứu hình ảnh tưởng tượng trong thơ, mộng ngày trong bối
cảnh thế giới hình ảnh, thế giới ý tưởng. Kiến trúc không nên được thiết
kế theo lý tính về chức năng của mỗi bộ phần mà phải để tự chúng ta cảm
nghiệm trong các thành phần của kiến trúc và chúng cho phép ta dễ mộng
(rêve) ngày. Trong tác phẩm 'Lautréamont’ nói về nhà thơ siêu
thực Comte de Lautréamont (Lucien Ducasse) với tác phẩm thơ 'Les Chants de Maldoror’, ông đã so sánh nội lực, sức
đẩy của hình ảnh, vần thơ với năng lượng, vận tốc, khối lượng của vật
lý. Theo Bachelard thì sự tưởng tượng cách mạng trong thơ của
Lautréamont cũng như thuyết lượng tử hay tương đối của Einstein trong
vật lý thay đổi, tổng quát hóa và bao trùm vật lý cổ điển. Sức mạnh
chuyển hóa của tưởng tượng trong thơ siêu thực cũng giống như sức mạnh
chuyển hóa cách nhìn và nhận thức của vật lý mới. Nhiều người không hiểu
tại sao chỉ một số họa sĩ, nhà thơ siêu thực hiểu được Lautréamont. Đây
không có gì lạ, cũng tương tự như chỉ có một số ít nhà toán học tụ tập
chung quanh Einstein vì họ hiểu được thuyết Einstein. Bachelard là gạch
nối giữa khoa học và nghệ thuật và như đã nói ở trên có ảnh hưởng quan
trọng về tư tưởng trong cả hai lãnh vực.
Ngoài André
Breton, sách “Tinh thần khoa học mới” của Bachelard đã có ảnh hưởng sâu
rộng với các nhà thơ, văn và họa sĩ siêu thực như Roger Caillois,
Tristan Tzara, Jules Monnerot, Jacques Spitz, Nicolas Calas trong nhóm
Groupe d’Études pour la Phénomenologie và họ đã trở thành bạn với
nhau. Bachelard thường đến quán cà phê Deux Magots ở Paris, nơi các nhà
nghệ sĩ siêu thực thường tụ tập, để hàn huyên. Bachelard viết bài về chủ
nghĩa siêu thực trong tạp chí Inquisitions của nhóm siêu thực và
ngược lại Caillois viết trên tạp chí Recherches Philosophiques do
Bachelard làm chủ bút. Các bài của Spitz, Tzara, Caillois về siêu thực
đều dùng ý tưởng vật lý mới mà Bachelard mang vào trong tư tưởng hiện
đại.
Ngoài nhóm siêu
thực trong Groupe d’Études pour la Phénomenologie, những nhà văn,
nghệ sĩ chịu ảnh hưởng của tư tưởng Bachelard là Georges Bataille, Louis
Aragon, Paul Eluard, Salvador Dali, Denis de Rougement, Pierre Mabille,
René Crevel, Marcel Duchamp, Zdeno Reich... Paul Eluard đã dùng các đoạn
văn của Bachelard trong các bài viết trên tạp chí Minotaure. Tác
phẩm 'Au carrefour de l’amour, la poesie, la science et la revolution’
(“Ở ngã tư của tình yêu, thi ca, khoa học và cách mạng”) (1935) của nhà
văn René Crevel cho thấy tư tưởng 'rupture epistemologiques’ của
Bachelard áp dụng vào trào lưu văn học Pháp lúc đó. Crevel cũng cố gắng
mang tư tưởng, khám phá mới trong vật lý vào lý luận để ủng hộ tư tưởng
chính trị duy vật biện chứng và marxist của ông, gọi là xã hội chủ nghĩa
khoa học (scientific socialism).
Khuynh hướng tư
tưởng của các thập niên 1920, 1930 ở lục địa Âu châu trong nghệ thuật và
xã hội là thiên về thực chứng và duy vật song song với sự phát triển
khoa học vật lý lượng tử và triết lý thực chứng của nhóm Vienna. Nhấn
mạnh vào quan sát, gạt bỏ siêu hình và xóa bỏ sự phân biệt giữa chủ thể,
chủ quan và vật thể, khách quan mà thực chứng và vật lý lượng tử đem lại
qua trung gian Bachelard, các nghệ sĩ mà đa số theo chủ nghĩa xã hội hay
marxist đã vui vẻ đón nhận. Sau khủng hoảng kinh tế thế giới 1929, chính
phủ Leon Blum của mặt trận bình dân cầm quyền ở Pháp được sự ủng hộ và
tham gia của nhiều nhà nghệ sĩ và trí thức như nhà vật lý Paul Langevin
trong nội các Leon Blum. Sự ảnh hưởng về tư tưởng của nghệ sĩ từ vật lý
lượng tử càng sâu đậm.
Nicolas Calas trong tác phẩm 'Foyers d’ Incendie' cho rằng thái độ chủ quan,
biểu hiện trong văn học qua các tác phẩm của James Joyce và Marcel
Proust và trong nghệ thuật bởi trường phái ấn tượng (Impressionism),
được thay thế bởi ý chí khách quan, vật thể hóa trong nghệ thuật siêu
thực. Ông cổ võ tư tưởng Bachelard chống lại sự đem trở lại tư tưởng
Descates và Bergson của một số nghệ sĩ lấy triết lý Bergson để xây dựng
mỹ thuật chủ quan trong phong tào hiện đại (2).
Bachelard có
ảnh hưởng đến những triết gia sau này như Louis Althusser trường phái
cấu trúc luận (structuralism) và Michel Foucault, Jacques Derrida của
hậu hiện đại (post-modernism).
Chủ nghĩa hậu
hiện đại
Theo thực chứng
thì khoa học hay “sự thật” chỉ có thế có và chấp nhận khi chúng ta có
thể quan sát và kiểm chứng được. Hiện tượng có trước và quan sát trước
khi ta tìm được lý thuyết hay sự thật khách quan nằm sau giải thích được
hiện tượng đó. Nhưng sự thành công của thuyết lượng tử và tương đối cho
thấy sự giới hạn của khoa học dựa vào thực chứng. Lý thuyết có thể đi
trước và tiên đoán được những hiện tượng có thể xảy ra dẫn đường cho
chúng ta thiết lập cơ sở để thấy và quan sát được. Như vậy một sự thật
khách quan có thể được tìm thấy qua lý thuyết và triển khai mà không cần
phải có hiện tượng gắn liền trước tiên. Karl Popper đã giải toả được sự
hạn chế của thực chứng và cho rằng một tri thức hay lý thuyết được gọi
là khoa học khi nó cho ta có nhiều cơ hội để kiểm nghiệm là nó có thể
sai và nó phải táo bạo tiên đoán được những hiện tượng chưa được quan
sát và kiểm nghiệm. Ông đã thiết lập có hệ thống phương pháp để xác
định một lý thuyết được cho là khoa học khác với “ngụy khoa học” qua khả
năng phản nghiệm (falsificationism).
Nhưng có thật là đàng sau hiện tượng
là luôn có một tri thức, lý thuyết hay một sự thật tuyệt đối khách quan
nào đó mà ta nhận thức được và triển khai giải thích được sự vận hành
của hiện tượng không? hay lý thuyết, cái mà ta cho là sự thật khách quan
ấy chỉ là sản phẩm của tư tưởng, nhận thức tùy thuộc vào hoàn cảnh và
môi trường văn hóa xã hội do con người tạo nên, hay nói khác hơn nó cũng
chỉ là một hư cấu, một sản phẩm hiện tượng do chúng ta tạo ra?
W. Paalen cho
rằng sự tưởng tượng tạo ra hiện thực cũng như nó đã được tạo ra bởi hiện
thực, chúng ta nên hiểu là các hình ảnh của nghệ thuật không phải là sự
thể hiện hão huyền tự đắc của người nghệ sĩ, hay các thiết kế cho các
công cụ mà chính là các thiết kế (blueprint) cho chính con người (2)
Hậu hiện đại đi
xa hơn nữa và cho là tất cả thế giới chung quanh ta chỉ là hiện tượng và
tri thức, cảm nhận về các hiện tượng đều khác nhau ở mỗi người và đều
chủ quan, không có tri thức nào là đúng hơn, tất cả đều tương đối. Ý
tưởng này rất gần với ý tưởng mà vật lý lượng tử đặt ra về hiện thực
(reality) qua vai trò của nhận thức (consciousness) và sự phủ nhận về sự
hiện diện của một thế giới vật thể có ý nghĩa nằm ngoài kia độc lập với
nhận thức bên trong của chủ thể.
Hậu hiện đại bắt nguồn từ hiện đại và
phát triển rộng rãi sau khi Thomas Kuhn đưa ra lý thuyết chuyển mô hình
(paradigm shift) về lịch sử phát triển khoa học trong cuốn sách 'The Structure of Scientific Revolution'.
Nhà văn và triết gia hậu hiện đại, Michel Foucault, trong sách 'Les Mots et
les choses. Une archéologie des sciences humaines’ (1966) đã dùng ý
tưởng về sự bất liên tục từ một hệ thống quan niệm xã hội, tư tưởng văn
hóa đến một hệ thống khác trong lịch sử, rất giống với ý niệm chuyển mô
hình của Kuhn. Michel Foucault chịu ảnh hưởng từ người bạn và cũng là
thầy của ông là nhà lý thuyết cấu trúc Louis Althusser nổi tiếng qua sự
phân tách cấu trúc lý thuyết duy vật của Marx. Như đã đề cập phần trên,
Althusser đã dùng lý thuyết và ý tưởng của Bachelard “rupture
epistémologique” để phân tách lý thuyết chủ nghĩa.
Tuy vậy Foucault đã đi xa hơn và cho
rằng các quy ước, hệ thống con người suy nghĩ nhận thức qua các biểu
tượng, ngôn ngữ đều tương đối, thay đổi tùy thời gian, hoàn cảnh văn hóa
và ông cũng cho thấy rằng các quy ước hiện đại, ngay cả có vẽ hiển
nhiên, thật ra đều phiến diện. Bức tranh của họa sĩ siêu thực René
Magritte 'La trahison des images’ (sự bội
phản của hình ảnh - Vietsciences chú thích) vẽ một ống
điếu thuốc nhưng dưới có viết 'Ceci n’est pas une pipe' ('Đây không phải
ống điếu thuốc'), cho thấy hiện thực cũng có thể bị “giả mạo” và bất
định, cũng là đề tài về sự vô lý, nghịch lý và phiếm diện của hiện thực
theo nhận thức của chủ thể qua biểu tượng trong cuốn sách của Foucault
với tựa đề 'Ceci n’est pas une pipe'.
Nhà hậu cấu
trúc luận, Jacques Derrida, được biết nhiều qua ý niệm 'giải cấu trúc'
(deconstruction), cũng là học trò của Althusser, cho rằng luôn có một sự
bất định (undecidable) trong sự chọn lựa để hiểu nghĩa chính xác của một
văn bản nào và không có sự khách quan trong lúc đọc văn bản, rất giống
với quan niệm bất định (uncertainty) và chủ quan của vật lý lượng tử.
Mục đích của giải cấu trúc trong các văn bản là mang đến hay cho thấy
tất cả các nghĩa khác có thể tìm tàng hay bị chôn vùi ngoài cái nghĩa
của cấu trúc mà tác giả văn bản muốn xây dựng. Để giải cấu trúc, Derrida
dùng ý niệm về sự nhận thức ngôn ngữ, nghĩa qua sự liên hệ với các sự
thể khác và ngữ cảnh khác nhau chứ không phải trực tiếp trong một trường
hợp mà ông gọi là 'differance' (kết hợp của từ difference
và deferral). Trong tác phẩm 'La verité en peinture',
Derrida cũng dùng tranh của Magritte, Van Gogh trong đề tài 'giải cấu
trúc' (decontruction) của tranh qua lý thuyết về mỹ thuật của Kant,
Heidegger và về sự bất định của 'sự thật' qua lá thư của Cezanne nói về
sự thật trong tranh và sự thật liên quan đến tranh.
Gần đây,
Artigiani đã so sánh sự thay đổi tư duy từ duy lý, khách quan, cấu trúc
của hiện đại đến tương đối, chủ quan, giải cấu trúc của hậu hiện đại
trong văn học cũng song song và tương đương với sự thay đổi cách mạng
trong nhận thức về thế giới thiên nhiên từ vật lý cổ điển Newton đến vật
lý lượng tử trong vật lý (12).
Sự khám phá bất
ngờ trong vật lý lượng tử về thế giới hiện thực đã đặt ra những câu hỏi
sâu xa triết lý về thế giới hiện thực, gây vấn nạn cho triết học và cũng
chính vật lý lượng tử có ảnh hưởng hay nói chính xác hơn là đã có tác
dụng kích thích sự phát triển trong lãnh vực văn hóa nghệ thuật cho đến
ngày nay. Những câu hỏi về hiện thực là gì, ý nghĩa của thế giới lượng
tử liên quan đến hiện thực, vai trò của nhận thức mà vật lý lượng tử đặt
ra đã cho thấy là “hiện thực lạ lùng hơn ta nghĩ và hiện thực lạ lùng
hơn ta có thể nghĩ đến ”, tương tự như nhà vật lý Arthur
Eddington đã nói trước đây về vũ trụ (“Not only is the universe stranger
than we imagine; it is stranger than we can imagine.”).
Vật lý lượng tử là tiên phong của khoa học ngày nay và tiên phong là
những gì mà các tiền vệ (avant-garde) của nghệ thuật luôn luôn giang tay
đón nhận.
Tổng luận
Khi Max Planck
đặt ra ý niệm lượng tử, ông chỉ xem đó là một phương tiện để giải bài
toán khó mà Kirchoff đã đặt ra. Điều quan trọng là ông đã giải thích
được sự phát sóng từ vật đen một cách thật chính xác và đầy đủ không
ngờ, hoàn toàn phù hợp với dữ kiện thí nghiệm. Ý tưởng lượng tử về sự
không liên tục của năng lượng không bận tâm ông. Ông không nghĩ là nó sẽ
có những hệ quả lớn lao về tư tưởng và phát triển khoa học vật lý lượng
tử và ảnh hưởng vào đời sống con người trong mọi lãnh vực kể cả nghệ
thuật sau này.
Như ta đã thấy
thuyết lượng tử của ông sau đó được Bohr mang vào thế giới ở tầng vi mô
của vật lý nguyên tử, và từ đó đã đưa đến vật lý cơ học lượng tử với sự
đóng góp sau đó của các nhà vật lý như Heisenberg, Dirac. Một sự khám
phá thành công nhất về tri thức của ngành vật lý nói riêng và khoa học
nói chung ở thế kỷ 20 và cho đến thế kỷ 21 này. Ngoài phương diện khoa
học kỷ thuật, kinh tế xã hội, mặc dầu không được biết đến nhiều, nhưng
ảnh hưởng của nó vào tư tưởng triết học, văn hóa nghệ thuật cũng to lớn
không kém như đã mô tả ở trên. Gần đây, đã có các lý thuyết và các
nghiên cứu trong lãnh vực triết học, sinh học lượng tử, tâm lý và vật lý
thần kinh cho rằng nhận thức (“consciousness”) phát sinh từ các hiện
tượng, quá trình lượng tử trong và giữa các tế bào thần kinh (neuron)
trong sinh vật (mô hình Penrose-Hammeroff), tức là nhận thức xảy ra sau
và qua sự hiện hữu của vật thể và hiện tượng lượng tử (14), cũng như sự
đối ngẫu (duality) của vật thể (matter) và tinh thần (mind) là hệ quả
của quá trình lượng tử (13).
Cuối thế kỷ 20,
tác phẩm “Mây lượng tử“ (“Quantum Cloud”) của nhà điêu khắc Antony
Gormley được hoàn thành năm 1999 vừa kịp để được đặt dựng kế công trình
kiến trúc Millenium Dome tại London, đánh dấu con người bước vào ngưỡng
cửa của thế kỷ 21. Thuyết lượng tử đã làm cuộc cách mạng khoa học ở thế
kỷ 20 và cũng sẽ mang đến những ứng dụng và ảnh hưởng to lớn cho thế kỷ
hiện nay của chúng ta. Nghệ thuật và khoa học không bao giờ gặp nhau
trong tư tưởng chăng? Vật lý lượng tử đã chứng tỏ điều này sai và không
có cơ sở. Khoa học gia và người nghệ sĩ là bạn đồng hành trên con đường
tiếp cận với thế giới hiện thực, tìm tri thức cùng khai phá sáng tác và
làm cuộc sống tâm thức con người có ý nghĩa.
Tham khảo
- Ball, P., Quantum weirdness
and surrealism, Nature, Vol. 453, 19 June 2008, p. 983-984.
- Parkinson, G., Surrealism,
Art and Modern Science, Yale University Press, 2008.
- Bachelard, G., The new
scientific spirit, transl. by A. Goldhammer “Le nouvel esprit
scientifique”, Beacon Press, Boston Massachusetts, 1986.
- Triết
lý khoa học hiện đại
- Malin, Shimon, Nature loves
to hide: Quantum Physics and Reality, a Western Perspective, Oxford
University Press, 2003.
- Barthes, R., Writing degree
zero (transl. by Annette Lavers, Colin Smith), Hill and Wang, New
York, 1999.
- Faye, Jan, Niels Bohr and
the Vienna Circle, 2007,
http://philsci-archive.pitt.edu/archive/00003737/
- King, Mike, From Max Ernst
to Ernst Mach – Epistemology in Art and Science, Research into
Practice conference, University of Hertfordshire, July 2002,
http://www.jnani.org/mrking/writings/post2000/ErnsttoMachintro.htm
- Evelyn Fox Keller,
"Cognitive repression in contemporary physics," 47(8), 718-721 (1979).
- Merali, Zeega, Reincarnation
can save Schrödinger 's cat, Nature, Vol. 454, 3 July 2008, pp. 8-9.
- Ciara Muldoon, Did Picasso
know about Einstein?, PhysicsWorld, Nov. 2002,
http://physicsworld.com/cws/article/print/11359.
- Artigiani, R., From
epistemology to cosmology: Post-modern science and the serach for new
cultural cognitive maps, in 'The Evolution of Cognitive Maps: New
Paradigms for the twenty-first century', Edited by Ervin Laszlo,
Ignazio Masulli, Gordon and Breach Publishers, 1993, pp. 29-57.
- Zohar, Danah, Quantum Self –
Hunman nature and consciousness defined by the new physics, Harper
Perennial, New York, 1991.
- Hameroff, Stuart, Penrose,
Penrose, Orchestrated Objective Reduction of Quantum Coherence in
Brain Microtubules: The "Orch OR" Model for Consciousness, In: Toward
a Science of Consciousness - The First Tucson Discussions and Debates,
eds. Hameroff, S.R., Kaszniak, A.W. and Scott, A.C., Cambridge, MA:
MIT Press, pp. 507-540 (1996)