Từ tác phẩm  đầu tiên được in trong nước năm 1995 ’’Vũ trụ phòng thí nghiệm thiên nhiên vĩ đại’’ (Nhà xuất bản Giáo dục), lần lượt và đều đặn những năm sau đó nhà thiên văn vật lý Nguyễn Quang Riệu đang họat động ở Pháp đã cho ra mắt các quyển :

Lang thang trên dải Ngân Hà ( NXB Văn hóa Thông tin, 1997). 

Sông Ngân khi tỏ khi mờ (song ngữ Việt Pháp – NXB Văn hóa Thông tin 1998),

Thiên văn vật lý, viết chung với nhiều nhà  khoa học khác ( song ngữ Việt Anh, NXB Giáo dục 2000),

Bầu trời tuổi thơ (NXB Giáo dục 2002),

Những con đường đến với các vì sao (NXB Khoa học và Kỹ thuật, 2003) v..v..

Nhà khoa học Nguyễn Quang Riệu cũng đã nhiều lần về Việt Nam tham gia các chương trình phổ biến ngành thiên văn vật lý và ngành vật lý môi trường. Viện Hàn Lâm Khoa Học Pháp đánh giá cao công trình nghiên cứu của nhà khoa học Nguyễn Quang Riệu, Đài Thiên văn Paris và đã trao cho ông giải thưởng về Thiên văn vật lý năm 1973

Trên làn sóng của  đài RFI nhìều làn quý thính giả cũng đã nghe giáo sư Nguyễn Quang Riệu trình bày nhiều đề tài thú vị liên quan tới vũ trụ mà ông từng so sánh là phòng thí nghiệm thiên nhiên vĩ đại. Hôm nay, giáo sư Nguyễn Quang Riệu là khách mời của chương trình Nhịp cầu tri âm.

Ánh Nguyệt:  Dạ xin kính chào GS Nguyễn Quang Riệu, dạ thưa GS theo chỗ  chúng tôi được biết thì  lĩnh vực thiên văn học có ít người theo đuổi mà số người VN trong ngành này còn ít hơn nữa có thể đếm trên đầu ngón tay do đó câu hỏi đầu tiên của chúng tôi xin mời GS tham gia chương trình hôm nay là vì sao GS lại chọn ngành Thiên văn vật lý làm chuyên môn của mình?

NQR: Đúng là như thế, thiên văn học là một môn khoa học hầu như không được thịnh hành cho lắm, đặc biệt là ở Việt Nam và ở các nước đang phát triển. Bởi vì muốn quan sát bầu trời  với mục đích nghiên cứu vũ trụ thì phải xây những đài thiên văn được trang bị kính thiên văn lớn và những máy thu tín hiệu rất là đắt tiền. Đối tượng quan sát là những ngôi sao, những thiên hà cách xa trái đất hàng chục và hàng tỷ năm ánh sáng, nên thiên văn học thường được coi là môt ngành khoa học quá xa vời và lại rất là xa xỉ. Sinh viên  thường ngần ngại trước khi họ chọn ngành thiên văn, bởi vì họ cho là sau khi tốt nghiệp sẽ khó kiếm được việc làm. Từ thời xa xưa, bầu trời dường như chỉ là những nguồn cảm hứng dành cho những thi sĩ vừa nhắm rượu vừa ca tụng vẻ đẹp cuả thiên nhiên. Ngày nay, sinh viên khoa học ở những nước có công nghệ cao như ở Pháp cũng có xu hướng chọn những ngành mà họ cho là thực tế  hơn. Tuy nhiên, thiên văn học cũng thu hút được những nhà khoa học trẻ ngành vật lý, tuy họ chưa có nhiều thiện cảm với ngành thiên văn.

Thực ra, đây chỉ  là những thành kiến, bởi vì thiên văn học là một ngành khoa học đa ngành, bao gồm ngành vật lý, toán học và kỹ thuật tin học và  điện tử. Vũ  trụ có thể được coi là một phòng thí nghiệm lý-hóa-sinh mà các nhà khoa học có quyền sử dụng thoải mái. Những trạm quan sát được phóng vào không gian để chuẩn bị chinh phục không những mặt trăng mà cả các hành tinh lân cận như hành tinh Hoả. Sự phóng vệ tinh được khởi động từ thời kỳ chiến tranh lạnh. Hai cường quốc Liên Xô và Mỹ thi nhau phóng vệ tinh nhằm chinh phục không gian với mục tiêu chiến lược quân sự.   

Ở các nước phát triển như ở Pháp và nhiều nước Châu Âu và Châu Mỹ ngày nay, ngành thiên văn rất được phổ biến, bởi vì đối tượng cuả nó là bầu trời, là vũ trụ mênh mông, tức là một đối tượng rất là hấp dẫn không những về mặt khoa học thuần túy mà còn cả về mặt triết học, siêu hình và tôn giáo.   
 

Ánh Nguyệt: Dạ thưa trên con đường này GS đã được những điều kiện thuận lợi nào để giúp GS đi tới đích như ngày hôm nay ?

NQR: Sinh viên Việt Nam đi du học thường chọn những ngành mà họ cho là có những áp dụng thực tế, như ngành y hoặc ngành kỹ sư, v...v... .Bản thân tôi thì lại dấn thân vào ngành thiên văn, một phần là do hồi còn nhỏ tôi sinh sống tại thành phố Cảng Hải Phòng. Gia đình thường dẫn tôi lên chơi đồi Phủ Liễn ở ngoại thành, nơi có Đài Thiên văn. Tuy không được tiếp cận trực tiếp và không hiểu thế nào là thiên văn học, nhưng những cuộc dạo chơi trên đồi Phủ Liễn đã đem lại cho tôi những ấn tượng tốt đẹp về cái nghề ngắm nhìn vũ trụ.

Vào những năm 50, 60 cuả thế kỷ trước, các nhà khoa học trên thế giới muốn tìm cách thực hiện những phản ứng nhiệt hạch tổng hợp những hạt nhân với nhau, như trong tâm mặt trời và các ngôi sao. Họ cần phải tạo ra một loại khí ion hoá gọi là plasma, trong đó những electron bị tách ra khỏi ion. Nếu các nhà khoa học thực hiện được những phản ứng nhiệt hạch trong phòng thí nghiệm thì nhân loại sẽ có một nguồn năng lượng rất lớn so với nguồn năng lượng cung cấp bởi những lò nguyên tử hiện nay. Hồi đó tôi cũng muốn tham gia vào công việc nghiên cứu plasma. Nhưng vì phải đối phó với nhiều khó khăn kỹ thuật, chủ yếu là giữ được plasma ở nhiệt độ cao hàng triệu độ và đủ lâu để những phản ứng nhiệt hạch có thể tiến hành, nên các nhà khoa học vẫn chưa đạt được kết quả đáng kể. Hồi đó tôi cảm thấy là có thể còn gặp nhiều gian nan trong công việc nghiên cứu plasma trong phòng thí nghiệm nên tôi đành “bỏ cuộc” và chuyển sang làm công việc nghiên cứu plasma trong vũ trụ. Bởi vì vật chất trong vũ trụ chủ yếu là tồn tại dưới dạng plasma, nên không cần phải ra công để tạo ra plasma.

Đây cũng là một lý do để tôi quyết định chọn ngành thiên văn và công tác tại Đài Thiên văn Paris-Meudon.

Vào đầu thập niên 60 cuả thế kỷ trước tại Pháp  ở thời Đại De Gaulle, sự khám phá vũ trụ  cũng là một vấn đề ưu tiên. Những kính thiên văn và những ăngten lớn đã được sử dụng để quan sát các thiên thể và để thu tín hiệu vô tuyến trong vũ trụ. Các nhà khoa học nước ngoài, đặc biệt là Liên Xô đã sang Đài Thiên văn Paris-Meudon cộng tác với chúng tôi. Liên Xô là một quốc gia tiên phong trong công cuộc chinh phục vũ trụ bằng vệ tinh phóng lên không gian. Đây là những điều kiện thuận lợi để thực hiện những ước mơ khoa học cuả tôi.   
 

Ánh Nguyệt: Dạ thưa GS Riệu, dạ làm việc tại đài thiên văn Paris mà GS là một chuyên viên có trình độ cao  từng nhận giải thưởng của viện Hàn lâm khoa học Pháp vể Thiên văn vật lý thì hiển nhiên là GS cũng có  được ưu đãi nhưng đồng thời là một trí thức nước ngoài thì GS  có gặp khó khăn khi làm công việc ở đài Thiên văn Paris không?

NQR: Tôi đã có may mắn làm công việc khảo cứu tại Đài Thiên văn Paris-Meudon trong nhiều năm và đã được sử dụng những thiết bị hiện đại để quan sát bầu trời. Đài Thiên văn Paris là cái nôi cuả nền văn minh khoa học Pháp và cũng là đài thiên văn đầu tiên cuả Pháp được xây ở thế kỷ 17, dưới triều vua Louis 14. Các nhà thiên văn cuả Đài Paris hồi đó đã đo được lần đầu tiên tốc độ cuả ánh sáng bằng  phương pháp đo lường độc đáo trong thiên văn. Đài thiên văn Paris là một cơ quan nghiên cứu rất có uy tín trên trường quốc tế.

Những khó  khăn với những đồng nghiệp thì tôi không có, tôi chỉ có những khó khăn về mặt kỹ  thuật. Bầu trời Paris đã bị ô nhiễm nặng nề bởi chất thải công nghiệp và ánh đèn của đô thị Paris sầm uất. Hiện nay những kính thiên văn và vô tuyến thiên văn được đặt ở những vùng khô ráo trên đỉnh núi Alpes và tại Hawai và trên những vùng sa mạc ở phía bắc nước Chilê. Các nhà thiên văn phải đến những nơi xa lạ và hẻo lánh này để quan sát. Tuy được chu du thiên hạ, nhưng những thời gian công tác vất vả ở nước ngoài cũng là những khó khăn đối với  các nhà thiên văn chúng tôi.  Kết quả quan sát phụ thuộc vào điều kiện thời tiết. Đôi khi chúng tôi phải trở về tay trắng, tuy đã phải thức thâu đêm trong cả một tuần lễ, bởi vì bầu trời không đủ quang đãng để thực hiện kế hoạch quan sát. Có lần chúng tôi đang theo dõi quá trình tiến triển cuả một buổi quan sát trên bước sóng vô tuyến. Trên cuộn giấy đang tự động trải ra từ từ, hiện lên bất ngờ những đỉnh nhiễu gây ra bởi những thiết bị điện tử cuả một chiếc máy bay bay rât thấp. Trong tình huống này, chúng tôi cảm thấy bực bội và chỉ còn cách vứt số liệu đi. 
 

Ánh Nguyệt: Dạ chúng tôi được biết GS có nhiều lần về nước tham gia phát triển và phổ biến ngành Thiên văn vật lý thì nhân dịp này xin GS cho biết một đôi nét chính ở trong công việc về nước tham gia công tác của GS

NQR: Sau khi hoà bình được lập lại, phong trào kiến thiết đất nước lan rộng trong cộng đồng người Việt tại Pháp. Việt Nam hồi đó vẫn còn phải đối mặt với nhiều vấn đề thiết thực hơn là quan sát vũ trụ. Nhưng từ thập niên 1990, Hội Thiên văn Quốc tế đề nghị tôi tham gia chương trình phát triển ngành thiên văn tại Việt Nam. Những khoá học do Hội Thiên văn Quốc tế tổ chức được dành cho các cán bộ giảng dạy vật lý tại các trường Đại học Sư phạm toàn quốc. Sau những khoá học, các giảng viên vật lý sẽ truyền bá những  kiến thức thiên văn cho sinh viên. Sau lại đến lượt các sinh viên đã tốt nghiệp giáo viên  sẽ giảng dạy ngành này cho học sinh phổ thông. Như vậy thiên văn học sẽ được phổ biến nhanh chóng cho nhiều đối tượng. Tuy nhiên, những lớp học do Hội Thiên văn Quốc tế tổ chức chỉ là những lớp học bổ sung kiến thức, chứ không có mục tiêu đào tạo các nhà thiên văn. Việt Nam hãy còn thiếu giáo sư chuyên ngành. Khi môn thiên văn chưa được giảng dạy đúng tiêu chuẩn tại các trường đại học tổng hợp thì sinh viên không quan tâm đến môn này.

Chúng tôi cũng đã vận động để một số sinh viên  đã tốt nghiệp đại học trong nước được sang Đài Thiên văn Paris học tập. Đã có những sinh viên bảo vệ thành công luận án tiến sĩ về thiên văn. Họ đã trở về nước công tác nhưng vẫn chưa đủ đông để thành lập một nhóm nghiên cứu thiên văn. Muốn có hiệu quả, họ không nên tản mát ở nhiều nơi mà nên cùng công tác tại một viện khoa học.   

Nước ta cũng có một đài thiên văn đặt trên ngọn đồi Phủ Liễn tại Kiến An, thành phố Hải Phòng, do chính quyền thuộc địa xây vào đầu thế kỷ 20. Mục tiêu đầu tiên cuả Đài Phủ Liễn là quan sát khí quyển và những hiện tượng liên quan đến khí tượng, từ trường trái đất và thiên văn, chủ yếu là mặt trời. Sau này, Đài Phủ Liễn trở thành Đài Khí tượng Thủy văn Khu vực Đông Bắc với các hoạt động dự báo thời tiết bằng radar, quan trắc môi trường và phòng bị thiên tai. Hiện nay Đài không còn có chức năng thực hiện những quan sát thiên văn, một phần là do môi trường xung quanh Phủ Liễn bị ô nhiễm bởi ánh sáng toả ra từ thành phố Hải Phòng, nên không thuận lợi cho công việc quan sát vũ trụ.

Nhật thực ngày 24 tháng 10 năm 1995 tại Việt Nam đã là dip để  phổ biến rộng rãi thiên văn học cho quảng đại quần chúng. Chúng tôi mang về nước kính thiên văn quang học và  kính thiên văn vô tuyến lắp ráp tại Đài Thiên văn Paris để hướng dẫn dân chúng quan sát nhật thực toàn phần diễn ra tại Phan Thiết. Sau nhật  thực, chúng tôi tặng toàn bộ thiết bị cho Đại học Quốc gia Hà Nội và Đài Phủ Liễn tại Kiến An để sinh viên thực tập.    
 

Ánh Nguyệt: Dạ thưa bây giờ trong tình hình các bạn trẻ thi nhau tìm học những ngành có thể dễ dàng tạo ra công ăn việc làm sau này, như GS vừa cho biết là GS cũng có giúp đỡ cho những sinh viên VN sang Pháp theo học ngành thiên văn vật lý, nhưng con số vẫn còn rất ít thì bây giờ giả dụ như có một bạn trẻ VN hỏi ý kiến GS có nên theo ngành Thiên văn vật lý hay không thì GS sẽ đưa ra những lời khuyên nào để hướng dẫn họ?

NQR: Như tôi đã trình bầy, nếu thiên văn học được giảng dạy bài bản trong các trường đại học thì sinh viên sẽ có đủ hành trang khoa học để tiếp cận với nhiều môn khoa học và kỹ thuật khác. Chương trình thiên văn học bao gổm cả những kiến thức vật lý cơ bản và ứng dụng, thậm chí cả những áp dụng trong công việc quan sát môi trường. Có người phát biểu là chỉ nên lưu ý đến thiên văn như một thú chơi riêng, một loại hobby, có nghĩa là nếu ai đam mê quan sát bầu trời thì chỉ nên là một nhà thiên văn nghiệp dư. Quan điểm này có  lẽ là phù hợp với tình trạng giáo dục khoa học hiện nay ở trong nước. Bởi vì sinh viên học ngành thiên văn có khả năng không có việc làm sau khi tốt nghiệp. Hiện nay trong nước đã có những câu lạc bộ thiên văn nghiệp dư hoạt động rất tích cực. Tôi hy vọng tình trạng này sẽ thay đổi để nước ta có một đội ngũ các nhà khoa học tham gia chinh phục vũ trụ cùng cộng đồng các nhà khoa học trên thế giới. Thế kỷ 21 sẽ là thế kỷ chinh phục vũ trụ, những kính thiên văn ngày càng lớn đặt trên mặt đất và phóng lên không gian sẽ mang lại những kết quả bất ngờ và thú vị.   
 

Ánh Nguyệt: Dạ cuối cùng để kết thúc chương trình hôm nay thì xin GS Nguyễn Quang Riệu kể lại một vài kỷ niệm sâu sắc trong chuyên môn của GS

NQR: Trong ký ức, tôi có ghi lại nhiều kỷ niệm lý thú mà tôi không thể kể hết ở đây được. Tôi chỉ xin kể lại một vài kỷ niệm. Hồi đó chúng tôi thường đến Trung tâm Thiên văn vô tuyến tại vùng Sologne, nơi có những ăngten khổng lồ để thu tín hiệu vô tuyến cuả những thiên hà xa xôi. Chúng tôi có ý định tăng cường hiệu năng cuả hệ ăngten bằng cách phủ mặt đất bằng một mạng lưới dài 200 met và rộng 30 met. Một hôm có một nhà thiên văn nước ngoài đến thăm Trung tâm và đề nghị tại sao các nhà thiên văn chúng tôi lại không làm việc này cho đỡ tốn tiền. Thế là không bao lâu, tất cả chúng tôi trong bộ môn thay phiên nhau xuống Sologne, người thì  đẩy xe ba gác, người thì vặn bù loong trong hàng tháng trời để lắp đặt mạng lưới. Chúng tôi thi nhau làm việc không khác gì những đồng chí gương mẫu cuả Stakhanov thi đua làm việc trong những công trường Liên Xô ngày xưa. Nhưng mỉa mai thay, mạng lưới mà chúng tôi lắp không tồn tại được lâu, chỉ trong vòng hai năm sau là lại phải phá đi và thuê chuyên gia làm lại. Rút cục sử dụng các nhà thiên văn chuyên nhìn lên trời để làm công việc lao động trên mặt đất không phải là một giải pháp thích hợp cho lắm.

Tôi thường xuyên về nước để tổ chức những lớp học về thiên văn. Trong những năm gần đây, chúng tôi đưa thêm vào chương trình học những vấn đề liên quan đến môi trường. Tôi rất vui khi được trao đổi với những học viên thường là những cán bộ đang công tác tại các viện khoa học hay các trường đại học và cả sinh viên sắp tốt nghiệp.

Mỗi lần về nước giảng dạy, tôi thường đến thăm đất Cảng và Đài Phủ Liễn. Trên con đường gồ ghề lên tới đỉnh đồi Phủ Liễn, tôi lại cảm thấy xúc động khi được các cán bộ cuả Đài tiếp đón ân cần. Khi đó tôi lại  nghĩ tới những kỷ niệm mà tôi đã có từ thời niên thiếu.